Kaszëbi
Kaszëbi (pl. Kaszubi, mie. Kaschuben) są zôpadnosłowiańską etniczną grëpã, aùtochtonicznym lëdztwã Pòmòrsczi. W dzysdniowim czasu Kaszëbi są jedurnyma bezpòstrzédnyma òtrokama Pòmòrzanów. Przédną òrganizacëją, zrzeszającą Kaszëbów w Pòlsce je Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. Dzysdniowi Kaszëbi mieszkają przede wszëtczim w Pòrénkòwi Pòmòrsce, w krézach pùcczim, wejrowsczim, kartësczim, lãbòrsczim, bëtowsczim, kòscérsczim, nordowim dzélu chònicczégò krézu zôs pòrénkòwim dzélu stôłpsczégò krézu. W krézach lãbòrsczim, bëtowsczim ë stôłpsczim na wnożëna mô pòwtórzny charakter - pò II swiatowi wòjnie Kaszëbi zamieszkale na môlach swòji pierwoszny wnożëny, po wëwiezeniu z ni miemiecczégò lëdztwa przez wëszëznë Pòlsczi Lëdowi Repùbliczi. Dzél Kaszëbów mieszkô téż na emigracëji, òsoblëwò w Kanadze, USA, Miemiecce, Brazylëji.
Kaszëbi są w prosti rédze òtrokama Pòmòrzanów - wczasnych słowiańsczich plemion z òbéndë Pòmòrsczi, chtërnech miono wzã sã òd miona zemi (słowiańsczé Pomore - pò mòrze). Ùznaje sã, że przódkòwie Kaszëbów zjawile sã w ti òbéńdze midze Òdrã a Wisłą wicy jak 1500 lat nazôt. Nôstarsze zapisënczki miona są z XIII s. w sztãplu ksyża Pòmòrsczi Barnima I, czéde panowale òni w òkòlim Sztetëna.
W òglowim spisënkù lëdzy, chtëren sã òdbëł w Pòlsce w 2002 rokù, blós 5100 òsób zdeklarowało swòją apartną kaszëbską nôrodnosc, ale 51 000 pòdało kaszëbsczi jakò swòj rodny jãzëk. Wielu Kaszëbów chcało pòdac pòlską nôrodnosc ë przënôleżnotã do kaszëbsczégò etnicznegò karna, trzëmając sã za równo Pòlôchów ë Kaszëbów. Nié bëło równak taczi mòżnotë bë deklarowac jiną nôrodnosc ë przënôleżnotã do etnicznegò karna abò wicy nigle jedną nôrodnosc. Bëłë głosë, że spisënk bëł sfalszowany a wiele lëdzy nie mògło pòdac kaszëbsczi nôrodnoscë. Równak, blós pôrã taczich przëpôdków òsta ùdokôzanëch. W 2011 rokù 16 000 òsób pòdało blós kaszëbską nôrodnosc ë 228 000 za równo kaszëbską ë pòlską.
Kaszëbi są gwësnym lëdztwã przëgrańcza, chtëren w cządze stalat żëł w môlu zmieniającym krajową przënależnotã. Wielu z nich pòddôło sã germanizacëji czë pòlonizacëji, prawò to miało mùszowi abò nôtërny charakter. Wielu znónych prusczich czë miemiecczich wòjskòwich miało kaszëbsczi pòchòdzënk, ale nié czële sã do parłãczë z domôcą kùlturą abò pòddôwale sã òni całownemu zarwaniu w zôstnym pòkòleniu. Dlôte drãgò akùrôtno definiowac, chtërną z historëcznych sztatur mòże ùznac za Kaszëba, a chtërną za Miemca abò Pòlôcha kaszëbsczégò pòchòdzënkù.
Dzél Kaszëbów ùtrzëmôł apartną kùlturã ë jãzëk. Dzysdniowò w socjologiji ë historëji panuje dba, że Kaszëbi są etnicznym karnã pòlsczégò nôrodu. Wikszosc Kaszëbów mô dëbeltną identifikacëjã - nôrodną pòlską ë etniczną kaszëbską. Wielu nôrodnëch dzejôrzy w Pòmòrsczi w czasie zarabczeniô zôs nôleżników samòstójnoscowiégò pòdzemiô miało kaszëbsczi pòchòdzënk.
Kaszëbskô nôrodnô rësznota, choc nié nôleżi do przédnégò żochù w kaszëbsko-pòmòrsczé rësznoce, mô równak wielelatną zwëcz. Florian Cenôwa bëł dbë, że Kaszëbi są apartnym słowiańsczim nôrodã. W midzewòjnowym cządze jegò ùdbã prowadzële dali dzejôrze z karna tzw. "Zrzeszeńców", chtërni w PRL bëlë represjonowani òb UB a pózdni przez SB ë zepchniãcy na zberk òglowi dzejnotë. Pò 1989 rokù ną samą dbã w kaszëbsczi rësznoce reprezentowało pismiono Tatczëzna, a pò nim Kaszëbskô Òdroda.
W ùszłoce dzelelë sã òni na wiele etnicznëch pòdkarnów, zjinaczonëch jãzëkòwò ë kùlturowò, midzë jinszima: Mòrzanie, Rëbôcë, Bëlôcë, Lesôcë, Józcë (jinaczi Mùcnicë), Gôchë, Krëbanie, Zabòrôcë. Za wëjimkã Bëlôków ë Gôchów rolô nëch bënowëch pòdzélënków je wiele miészô jak cziledzesąt lat nazôd.
Stolëcą Kaszëbów nazëwô sã Gduńsk, le wiôldżim gardã z nôwikszim jich procentã je Gdiniô.
Historëjô
[edicëjô | editëjë zdrój]
Pierszi rôz miono kaszëbsczégò ôrtu wëstąpiło 19 strëmiannika 1238 ròku w dokùmeńce wëstawionym przez papieża Gregòra IX, gdze je nazwóné ksyżã Kaszëb Bògùsłôw dux Cassubie. Pòtemù w titlu zôpadno-pòmòrsczich ksyżãtów bëło dux Slavorum et Cassubia. Barnim III (1320-1368) nadôł so miono dux Cassuborum ("ksyżã Kaszëbów"). Na spòdlim mirni ùgòdë z Westfaliji w 1648 r., pò trzëdzestolatny wòjnie, dzél Zôpôdni Pòmòrsczi òstôł Szwecczi a szwecczi król ód 1648 do lat 20. XVIII s. titelowôł sã jakno "Ksyż Kaszëbów".
Jak pisôł Aleksander Hilferding prësczi parlament (Landtag) w Króléwcu (Königsberg) w 1843 ùdbôł, bë zmienic jãzëk w kòscółach na miemiecczi, bo pò kaszëbsku nie je pisóné. Nen rozsądzënk nie béł równak długò w mòcë. Òd 1846 nôùka w kòscele mògła bëc w rodny mòwie (Muttersprache).
W latach 50. XIX s. czileset Kaszëbów wëwanożiło do Kanadë dze założëlë jistniejącą do dzys kòloniã Wilno w grôfiznié (an. county) Renfrew w Ontario. W lata 70. XIX s. Kaszëbi ë Miemce założëlë rëbacką wies na Òstrowie Jones w Milwaukee. Nie mieli równak prawa miectwa do ti zemi, tej przédnicë Milwaukee eksmitowalë jich jakno bezprawnëch mieszkańców ë w latach 40. XX stalata zjinaczelë ną zemiã w jindurtriową òbéndã.
Pierszim pismionã w całosce pò kaszëbskù bëł katézmùs Lutera z 1643 rokù (dalszi edicëje w 1752 ë 1828). Ùczałô ùsadzelë kaszëbiznã Mrongovius w 1823 ë 1828, rusczi ùczałi A. Hilferding, a pózdni téż Biskupski (1883, 1891), G. Bronisch (1896, 1898), Mikkola (1897) ë Nitsch (1903). Wôżny ùsôdzk to słôwórz Stefana Ramùłta Słownik języka pomorskiego, czyli kaszubskiego z 1893 a téż Friedrich Lorentz Slovinzische Grammatik, 1903, Slovinzische Texte, 1905, ë Slovinzisches Wörterbuch, 1908.
Pierszim rësznikã kaszëbsko-pòmòrsczé nôrodowi rësznotë béł Florian Cenôwa. Òn zabédowôł kaszëbsczi alfabét, òpisôł kaszëbską gramatikã (1879), opùblikòwôł etnograficzną ë historëczną lëteraturã ò żëcim Kaszëbow (Skórb kaszébsko-slovjnskjé mòvé, 1866-1868) a téż jinsze knéżczi. Jinym kaszëbsczim ùsôdzcą béł Hieronim Derdowsczi. Pózdni bëli Młodokaszëbi prowadzoni przez Aleksandra Majkòwsczégò ë ùsôdzcë piszącë w pismionie Zrzësz Kaszëbskô (grëpa Zrzëszincë), chtërni wnioslë wiôldżi wkłôd w rozwicé kaszëbsczégò lëteracczégò jãzëka.
Do 1989 rokù mało Kaszëbów bëło w prowôdnëch stanach. W 2005 r. kaszëbsczi jãzëk pierszi rôz szło wëbrac na maturowim ekzaminie. Nie zdrzącë na môłe tim zainteresowanié (kaszëbszczi wëbrało blós 23 ùczniów), to je wôżny dzél òchróni kaszëbsczi kùlturë.
Kaszëbskô kùchnia
[edicëjô | editëjë zdrój]Kaszëbsczé smaczczi to mòga bëc: brzadowô zupa, czarwina, plińce, prażnica i jin. Niejedné restauracje, karczmë i gòscyńce pòdôwają dlô wanożników np.: wãgòrzową zupã.
Lëteratura
[edicëjô | editëjë zdrój]- Gerard Labùda: O Kaszubach, Gdiniô 1991, str. 18.
- Gerard Labùda: Historia Kaszubów w dziejach Pomorza t.1 Czasy średniowieczne, Gdańsk 2006.
- Aleksander Majkòwsczi: Przewodnik po Szwajcarji Kaszubskiej. Polskie Tow. Krajoznawcze, Warszawa 1924.
- Cezari Obracht-Prondzyńsczi: Kaszëbi dzys : kùltura, jãzëk, tożsamòsc [skaszëbił Eugeniusz Gòłąbk]. Gduńsk: Institut Kaszëbsczi, 2007.
- Kamińska K., Kwiatkowska A.: "Jesteśmy tacy sami. Sztuka w edukacji międzykulturowej" (Kaszubi), 2009,s. 57 [1]
- Kazimierz Kleina; Cezary Obracht-Prondzyński (red.): Społeczność kaszubska w procesie przemian : kultura, tożsamość, język. Kancelaria Senatu, 2012.
- S. Orgelbranda Encyklopedyja Powszechna (1863), 14 tom, Warszawa, ss. 353-362 "Kaszuby".
- Stefan Ramułt: Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego. Scalił i znormalizował Jerzy Treder, Gdańsk 2003
- Bernard Zëchta: Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, Ossolineum, Wrocław - Warszawa - Kraków 1968, tom II, ss. 144 - 145.
