Azëjô

Azëjô

Azëjô – dzél swiata, razã z Eùropą robi Eùrazëjã, nôwikszi kòntinent na Zemi. Rozcygô sã òd Eùropë na zôpadze do Spòkójnégò Òceanu na pòrénkù. Òd pôłniowégò zôpadu graniczë z Afriką, òd pôłniô z Aùstralëjô ë Jindijsczim Òceanem.

W Azëji mieszkô 2/3 wszëtczich lëdzy zemi.

Wiôldżé òbéńdë Azëji

• Zôpadnô Azëjô
  • Blisczi Pòrénk
  • Kaukaz
  • Strzédny Pòrénk
• Strzédnô Azëjô
• Pôłnowô Azëjô (subkòntinent jindijsczi)
• Pôłniowò-Pòrénkòwô Azëjô
• Pòrénszô Azëjô (Daleczi Pòrénk)
• Sybiriô (Nordowô Azëjô)
• Azëjatëcczé Tigrë

Na pòczątkù 2006 rokù w Azëji bëłë państwa:

• Afganistón
• Saudëjskô Arabijô
• Armenijô
• Aùstralëjô (Òstrów Gòdów ë Kòkòsowe Òstrowë)
• Azerbejdżan
• Bahrajn
• Bangladesz
• Bhutan
• Myanmar (dôwni Birma)
• Brunejô
• Chinë
• Cyper
• Nordowi Cyper
• Egipt (Pòłòstrów Synaj)
• Filipinë
• Greckô (małô òbéńda na òstowach Sporadë, Chijos ë Lesbos je w Azëji na azëjaticczim kòntinentalnim szelfie kòl strądu Tërecji
• Grëzóńskô
• Indie
• Jindonezjô
• Irak
• Iran
• Izrael
• Japòńskô
• Jemen
• Jordaniô
• Kambòdżô
• Katar
• Kazachstan
• Kirgistan
• Półniowò Kòreja
• Nordowô Kòreja
• Kùwejt
• Laòs
• Liban
• Malediwë
• Malezjô
• Mòngolskô
• Nepal
• Òman
• Pakistan
• Ruskô
• Singapùr
• Sri Lanka
• Syrëjô
• Tadżikistan
• Tajlandiô
• Tajwan
• Pòrënkòwi Timor
• Tëreckô
• Turkmenistan
• Ùzbekistan
• Wietnam
• Zjednóné Arabsczie Emiratë

Nôwikszim państwã w Azëji je Ruskô (téż z eùropejsczim dzélã), a nôlëdniszim azjacczim Chinë.

Nôtërne leżnoscë

Wëzdrzatk plónu

Azëjô - satelitarni odjimk

Azëjô je - pò Eùropie - nôbarżi rozkawałkòwónim dzélã swiata. Strzédna dôlëzna òd mòrza je 756 km a nôwëżi kòl 2360 km. Ne wôrtoscë są nôwiksze westrzód wszestczich dzélów swiata, a to dlôte, że Azëjô je baro równoleżnikòwò ë pôłnikòwò rozcygniona. Dôlëzna strądu Azëji razã je 70,6 tës. km ë je miészô blós òd nej w Nordowi Americe. Pòłòstrowë są na wnetka 1/5 (19,5%) wiéchrzëznie Azëji. Nôwiksze to: Arabsczi Półòstrów (27 330 tës. km²), Jindochińsczi Pòłòstrów (2174 tës. km²), Jindijsczi Półòstrów (2088 tës. km²), Miészô Azëjô (501 tës. km²), Półòstrów Tajmyr (400 tës. km²), Kamczatka (370 tës. km²) ë Kòrejansczi Półòstrów (220 tës. km²).

Òstrowë są na dosc môłim môlu Azëji, bo na blós 6,17% wiéchrzëznie. Ròwnak je westrzód nich nôwikszô na swiece Malajskô Òstrowina, chtërna je na 1,7 mln km² (z Bòrneò 735,9 tës. km², Sumatrą 433,8 tës. km², Celebesem 189 tës. km² ë Jawą 126,7 tës. km²), òkòma te Filipinë (300 tës. km², z òstrowã Luzon 105,7 tës. km² ë Mindanaò 95,6 tës. km²), òstrowina Japòńsczich Òstrowów (369 tës. km², z Honshu 230,5 tës. km² ë Hokkaido 77,9 tës. km²), ë téż Sachalin (76,4 tës. km²), Cejlon (65,6 tës. km²), Tajwan (35,8 tës. km²), Hajnan (34,1 tës. km²), òstrowinë: Nordowi Zemi (37,9 tës. km²), Nowòsybirsczich Òstrowów (38,5 tës. km²).

Midzë półòstrowama ë òstrowama Azëji je wiele mòcno wcãtich hôwingów ë przëstrądnich - òtemkłich, półzamkłich ë zamkłich - mòrsczich wlëgów. Nôwôżniészé z nich są na Atlantëcczim Òceanie: Westrzódzemné Mòrze, Czôrne Mòrze, Karsczie Mòrze, Mòrze Łaptiewów, Pòrankòwòsybirsczie Mòrze, Czukòcczie Mòrze, Mòrze Beringa, Òchòcczie Mòrze, Japòńsczie Mòrze, Żôłté Mòrze, Pòrankòwòchińsczie Mòrze, Pôłniowòchińsczie Mòrze, Arabsczie Mòrze, Czerwióne Mòrze, Jindonezijsczie Westrzódzemne Mòrze (miôno dlô wszetczich mòrz wkòł Malajscziej Òstrowinë ë Filipinów) a téż Hôwindżi: Benglaskô ë Perskô.

Satelitarni odjimk Himalajów z miônoma niechtërnych gòr

Azëjô je - nie zdrzącë na Antarktida - dzélã swiata ò nôwiższi strzédny wëszawie, chtërna je 990 m n.r.m. Môlë niżi 300 m n.r.m. są na wiéchrzëwiznie blós 32,4%, môlë chtërne są wëszi 1000 m n.r.m. są na blós 30,4%. Nôwëszô wëszawa Azëji - Mount Everest (8848 m n.r.m.) je téż nôwëszim szczitã swiata. Nôgłãbszô òbniżëna Ùmartégò Mòrza (405 m p.r.m.) téż je nóniższim môlã na kòpniach zemsczi kùgli. Azëjo pòdnôszë sã w wëstrzédnym dzélu ë pòstãpno òbniżô sã we wszëtczich czerënkach.

Niżne môlë są w norodowo-zôpadnim dzélu: Tùranskô Niżawa, Zôpadnosybirskô Niżawa ë Norodowòsybirskô Niżawa, na pòrénkù je Norodowòchińskô Niżawa, na pôłnim Niżawa Gangesu, Jindusu ë Mezopòtamiji. Wiôldżie wëszawne môlë: na nordze Westrzódsybirskô Wëszawa, na zôpadze Kazascze Pògòrze ë na pôłnim Wëszawa Dekan na Arabsczim Pòłòstrowie. Wëszawa Dekan pòstãpô w pòrénk ë zôpôd rańtowama gòrama (Pòrénkòwe ë Zôpôdne Ghatë). Rańtowé gòrë są téż na zôpadnëch ë pôłniowëch strądach Arabsczégò Półòstrowa.

Wësok pòłożoné wëszawë, òbeszłé gòrsczima pasmama, są całownim dzélã Zôpadny ë Centralny Azëji. Na zôpadze są to Wëszawë: Anatolijskô, Armeńskô ë Jirańskô. Westrzód wielnych régów gór nôleżi wëmienic górë: Pòntijsczie, Taurus, Kaukaz, Elburs, Kopet-dag, Zagros ë Mekran. Dali w pòrénk wiżô gòrsczich pasm rosce. Je tuwò nôwiôldżi na swiece wãzeł górów - Pamir, chtëren je zwóny Dakã Swiata. Tam zbiegiwóją sã jedurne na swiece régë gòr wëższé òd 7000 m n.r.m.: Tien-szan, Hindukusz, Karakòrum, Himalaje téż Kùnlun ë Sino-Tybeteńsczie Gòrë.

Pôłniowim przëdłëżeniã Sino-Tibetańsczich Górów są gòrsczié pasma Jindochinsczégò Półòstrowa ë Malajsczej Òstrowine. Midzë Himalajama a Kunlunem je nôwëższô na swiece Tybetańskô Wëszawa, a midzë Kunlunem a Tien-szanem wëszawô Kaszgarskô Wlëga. Barżi na nordowi pòrénk je Mòngòlskô Wëszawa, chtërna je òkrążona pasmama: Ałtaju, Sajanów, Jabònowich Gór ë Wiôldżigô Chiganu. Pòrénkòwy dzél Syberëji to môl wëszawnô-gòrsczi. Szeroczi plaskatowëszańc (m.jin. Wëszawë: Ałdańskô, Zejsko-Burejskô, Anadirskô) òddzélone są górama, m.jin.: Czersczégo, Wierchojansczima, Kołymsczima, Kòriacczima ë Sichòte Aliń, ë téż górama Kamczatczi. Gòrsczie môlë przëwôżeją na Kòrejańsczim Pòłòstrowie, w pôłniowich Chinach, na Japòńsczich òstrowach, Tajwanie ë Filipinach.

Na zacht òbéńdach (kòl 16,5 mln km²) Azeji są pùstinie, chtërne są w conach zwartnikòwej (Arabsczi Pòłòstrów, Hindustańskô Niżawa), pòdzwartnikòwej (pùstinie Jiranu) jakno téż w letnéj, kòntinentalnej (Turańskô Niżawa, Kaszgarskô Wlëga.

Lëdztwò

W Azëji mieszkô kòle 3,5 mld lëdzy, co je kòl 60% lëdzy na swiece (felëje pòdôwkòw ò azjëtycczim dzélu Ruskô). Òbénda ta cechùje sã wysoczim strzédnim wskôzywôczã zwëczajnégò przërôstaniô lëdztwa (17%), przë czim nôwëższi je w Syrëji (37,1%), Irakù (36,8%) ë Jemenie (36,7%) a nôniższi w Japòńsczi (3,2%).

Strzédnô gãstwa zalëdzeniô je héwó 108 sztatùr/km². Rozkwatérowanié lëdzy je baro nierównomiarowé. Òbéńdë Hindujistańscziej Niżawë, Jawë ë Nordowochińsczi Niżawë są nôbarżi zalëdzone na swiece (wiãcy jakno 600 sztatùr/km²). Jinsze òbéńdë (jakno wësoczé górë, pùstinie Strzédny Azëji, dalekô Norda) są z wiksza niezalëdzone.

Nôwiksze gardë Azëji to Seùl (11,6 mln), Mùmbaj (Bombaj) (9,9 mln), Szanghaj (9,1 mln), Dżakarta (9,2 mln), Tokijo (8,0 mln), Delhi (7,2 mln), Karaczi (6,7 mln), Pekin (7,0 mln), Teheran (6,8 mln), Sztambùl (7,6 mln) ë Bangkòk (5,6 mln).

Nôwiksze karna gardów to: Seul (16,3 mln), Chongqing (15,0 mln), Òsaka (13,8 mln), Szanghaj (13 mln), Bombaj (12,6 mln), Tokio (11,8 mln), Kalkùta (11,0 mln) ë Pekin (10,5 mln).

W Azëji je 48 państwów (z Ruską a bez Egiptu ë Grecczi) ë 2 zanôléżne òbéńdë - Plestinską Aùtonomiją ë Makaù (do gòdnika 1999 rokù).