Kaszëbsczi jãzëk

kaszëbsczi jãzëk
Môl	-
Lëczba mówiącëch	108000 (2011) - 200 tësãcë (terôz fëlënk akùratnëch pòdôwków)
Abécadło/Szrëft	{{{abécadło}}}
Jãzëkòwô familiô
{{{jãzëkòwô familiô}}}
Òficjalny sztatus
UNESCO	{{{unesco}}}
Ethnologue	{{{ethnologue}}}
Kòdë jãzëka
ISO 639-3	csb
IETF	{{{IETF}}}
Glottolog	{{{glottolog}}}
Ethnologue	{{{ethnologue2}}}
GOST 7.75-97	{{{gost}}}
WALS	{{{wals}}}

Kaszëbsczi jãzëk - jãzëk z zôpôdnosłowiańsczégò karna słowiańsczich jãzëków, chtërnym gôdô wiãcy jak 50 000 Kaszëbów. Kaszëbsczi je jednym z pòmòrsczich jãzëków - ò apartnym jãzëkù mòżna rzec ju w XIV stolace. Nôstarszi kaszëbsczé knédżi to Duchowe piesnie Dra Marcina Luthera i inszich naboznich męzow Szymona Krofeja z 1586 rokù, jak téż z rokù 1643 Michôła Pontanusa Mały Catechism Niemiecko Wándalski abo Slowięski. Dzysdniowò lëterackô kaszëbizna je ewòlucëją zabédowóny przez Floriana Cenôwe, wprzód w 1848 (?) - na òsta òdnalazłô w rusczich archiwach kòl kùńca XX stalata - ë w 1879 rokù w Zarés do grammatikj kasebsko-slovjnskjé mòvé, wëdóny w Pòznaniu. Badéra kaszëbiznë Friedrich Lorentz wëapartnił w kaszëbsczim jãzëkù 47 zwãków, chtërne są dzysdniowò pisóne 34 lëterama, jich dzél (ch, cz, dz, dż, rz, sz) przez sparłãczenie dwóch lëterów. W kaszëbsczim jãzëkù wëapartniómë trzë przédné dialektë, jakno:

nordowòkaszëbsczi (krézë: pùcczi, wejrowsczi, lãbòrsczi,)
westrzédnokaszëbsczi (krézë: kartësczi, dzélowò bëtowsczi)
pôłniowòkaszëbsczi (dzélowò krézë: kòscersczi, chònicczi, tëchòlsczi)

Miono

Kaszëbizna czãstô je wëmieniownô zwónô pòmòrsczim jãzëkã, chòc de facto je òna le karnã słëchających do niegò dialektów. Bëtnosc wielu mionów na òpisanié jednégò jãzëka a téż jidentifikacëjô całownégò jãzëka z jegò nômòcnészim dialektã mô czasã môl w przëmiôrze mniészoscowëch jãzëków, jaczé sã mòcno zjinaczoné ë jaczé na skùtk nieżëcznëch, pòliticznëch dzejników nie bëłë w sztądzë ùsôdzëc òglowégò, sztandardowégò jãzëka ë dobéc mòcny lëżnoscë w państwie, w jaczim są brëkòwóné.

Kaszëbizna wiedno bëła bënnowò zjinaczonô, a wicy wiédzë ò tim mómë òd czasów Floriana Cenôwë. Hilferding w pòłowie XIX w. pòdzelił kaszëbiznã na:

1. gwarã pòmerańsczich Słowińców i Kaszëbów, 2. gwarã pòmerańskich Kaszëbów, 3. gwarã kaszëbską w Zôchódnëch Prësach.

Dzelnotã tã na zôczątkù XX stalata ùnowił Lorentz, chtëren w òbrëmienim 2 przédnëch òbéńdów: norda i pôłnié (jinëch wedle iloczasu), i tak "równoleżnikòwò", wëdzelił 21 gromadów, a w nich 70 gwar. Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich (1964-1978) - òddôwô stón z pòłowë XX w. i wëapartniô: 1. archaiczniészą nordã: a) Pùcczé (Mòrzanie i òsóbno półòstrów Hél - Rëbôcë); b) Pùcczé i Wejrowsczé; pas wëstrzódkòwy to - Lesôcë; 2. innowacyjny westrzódk, m.jin. Józcë (òkòlé Strzépcza, Mirochòwa i Srôkòjc); 3. spòlaszałé pôłnié, òsoblëwò wschódné.

Juwernô stojizna jakno w pòmòrsczim jãzëkù ma môl np. w òkcytańsczim ë dolnomiemieczim jãzëkù. Òkcytańsczi czãstô biwô zwóny prowansalsczim jãzëkã, chò dialektë prowansalsczé są blos dzélã òkcytańsczégò, leno mają nômòcnészi lëteracczi zwëk. Dolnomiemiecczi (Nederdüütsch, Plattdüütsch) je czãstô zeszlachòwóny z jegò dolnosaksońsczim dialektã (Nedersassisch, Low Saxon), ga mô òn wiele mòcniészi môl òd resztë.

Pò wëmiarcém słowianiznë a téż wszëtczéch jinëch pòmòrsczich dialektów, króm kaszëbiznë w przerównaniém do jãzëka Pòmòrzanów dzysô nôczãsczi je brëkòwóny termin "kaszëbsczi jãzëk". Rodowizna mionów "Kaszëbi" ë "kaszëbsczi" a téż ôrt, na jaczi òne przëszłë òb stalata z òkrãżégò Kòszalëna na Pòrénkòwi Pòmòrskô są wcyg wëzgôdką dlô ùczałich. Niżódnô z dotëchczasnych teòrëjów nie pòtkała sã z òglowym akceptã. Nie mô równak dokôzów na to, żebë doszło do wanogów Pòmòrzanów z òkrãżégò Kòszalëna w pòrénkòwim czérënkù.

Brëkòwanié

Zwiksza wëższé sferë Prësôków mało dbałë ò kaszëbsczi jãzëk w XIX w. Syg kaszëbiznë òd kùli lat bezùstankòwò sã zmiészô. W latach 50. XX w. Kaszëbi równo żelë jidze ò starszich, jak i starków, a téż dzece - przed jidzenim do szkòłë - na co dzéń nié miôlë leżnoscë wiele razy przëstôwaniô z pòlsczim jãzëkã. Chòc kòscół béł tej môlã, gdze szło czëc ten jãzëk. W szkòle na paùzach dzece gôdałë pò kaszëbskù. W latach 70. XX w. kaszëbizna òglowò bëła ùznôwónô za jãzëk lëdzy mało wësztôłconëch. Wiele wstidzało sã tedë kaszëbsczégò jãzëka, a w wiele szkòłach na Kaszëbach bëło robioné wnet wszëtkò, żebë dzecë nie gôdałë w rodny mòwie. Do niedôwna westrzódk pòlsczich mòwnoùczałich panowała ùdba, że kaszëbsczi je blós dialektã pòlsczégò jãzëka.

W 2003 rokù béł dóny kaszëbiznié trzëlëterowi midzënôrodny kòd CSB wedle normë ISO 639-2. W krajach Eùropejsczi Ùnii pierszą rolą w wiele rëmiach pùblicznégò żëcô państwa òdgriwają samòrządné krôjné, chtërnëch zastãpiną są naje wòjewództwa. W krãgù krôjnowy pòliticzi, jaką robią wòjewództwa, wiôldżi znaczënk mô edukacjô i kùltura. W państwach EÙ przëwiãzywô sã stolemną wôgã do krôjnowégò sztôłceniô i chòwaniô, do fùlniészégò pòznaniô historii spôdkòwiznë kùlturë nôblëższich strón, a w tim jãzëka. Jidze przece ò zakòrzenianié młodégò pòkòleniô w tradicji domôcégò kraju, ò ùswiądnienié nôrodny i eùropejsczi bòkadnoscë w rozmajitoscë, ò sztôłcenié sztaturë młodëch lëdzy jakno òbëwatelów swiądnëch swòjich mòżlëwòtów i òbòwiązków wedle tatczëznë, ale òtemkłëch na lëdzy i spòlëznë jinëch kùlturów. Dlô kaszëbsczégò jãzëka w Pòlsce òd 1 czerwińca 2009 rokù wôżnô je Eùropejskô Kôrta Regionalnëch abò Miészëznowëch Jãzëków.

Dzysdniowò w Pòlsce, a òsoblëwie na Kaszëbach je kòl 200 szkòłów, w chtërnëch dzecë ùczą sã kaszëbsczégò. 30 séwnika 2010 rokù jãzëka kaszëbsczégò ùczëło sã 10 543 młodëch lëdzy, a z tegò 8 883 w 197 spòdlecznëch szkòłach. Òd 2013 rokù zaczinô są nowi przedmiot „Włôsnô historiô i kùltura”, jaczi wchôdô do szkòłów òd séwnika. To je dodôwkòwi przedmiot dlô ùczniów zapisónëch na kaszëbsczi w piąti klasë spòdleczny szkòłë, w drëdżi klasë gimnazjum a téż w drëdżi klasë wëżigimnazjalny. Òcenã z niegò liczi sã do strzédny. Òd 2005 rokù je mòżnota skłôdaniô maturowégò egzaminu z negò jãzëka. W kaszëbsczim wëdôwóné są knéżczi, cządniczi a téż nadôwóné programë w radiu czë telewizëji.

Wedle ùstawë ò nôrodnëch ë etnicznëch miészëznach i òbéndowim jãzëkù z 6 stëcznika 2005 rokù je mòżebnota brëkòwania przed ùrzãdama gminów, kòl ùrzãdniégò jãzëka, kaszëbsczëgò jakno pòmòcnégò jãzëka. Pierszą gminą jakô wprowadzeła kaszëbsczi jãzëk jakno pòmòcny bëła Gmina Parchòwò, pò ni Srôkòjce, Gmina Lëniô, Gmina Żukòwò, a pózni Gmina Lëzëno.

W 2005 r. kaszëbsczi jãzëk pierszi rôz szło bëło wëbrac na maturowim ekzaminie (kaszëbszczi wëbrało 23 ùczniów).

Kaszëbizna mia swój plac w Pólsczi Òbéńdowi Telewizëji Gduńsk (Rodnô Zemia, Tedë jo), a mô w Radiu Gduńsk (Na bôtach ë w bòrach) ë w Radiu Kaszëbë òd 18 gòdnika 2004 (ùstawòwò zazychrowóné 25% czasu). UNESCO ùznôwô, że kaszëbsczi jãzëk je we wiôldżim niebezpiekù [2], bò pò kaszëbskù prawie wcale nie gôdają dzece.

Dzysdnia kaszëbsczi jãzëk brëkòwóny je òd 90-tëch lat téż w liturgiji katolëcczégò kòscoła. Przëstãpnëch je czile dolamczënków Nowégò Testamentu, w tim kaszëbsczich runitów: Eùgeniusza Gòłąbka i Francyszka Gruczë, a téż òjca prof. dr hab. Adama Riszarda Sykòrë z Pòznania - przełożił z greczi Ewanielëje. Kròm tegò przëstãpné sã téż kazaniô ks. Mariana Miotka Swiãtim turã starków (1991) i ùsôdzk ks. profesora Jana Walkùsza Sztrądã słowa (1996).

Gramatika

Przëpôdczi (csb)	Przypadki (pol)	Pòjedinczô lëczba	Wielnô lëczba
nazéwôcz	mianownik	Kaszëba	Kaszëbi
rodzôcz	dopełniacz	Kaszëbë	Kaszëbów
dôwôcz	celownik	Kaszëbie	Kaszëbóm
winowôcz	biernik	Kaszëbã	Kaszëbów
narzãdzôcz	narzędnik	Kaszëbą	Kaszëbama
môlnik	miejscownik	Kaszëbie	Kaszëbach
wòłiwôcz	wołacz	Kaszëbò	Kaszëbi

Ùszłi prosti czas

Chłopsczi ôrt	Białczi ôrt	Dzecny ôrt	Chłopskòpersónowi ôrt	Niechłopskòpersónowi ôrt
Pòjedinczô lëczba			Wielnô lëczba
jô béł të béł òn béł	jô bëła të bëła òna bëła	- - òno bëło	më bëlë (ma^[1] bëła) wa bëła òni bëlë	më bëłë wa bëła òne bëłë

Dialektë

Pòdług Friedricha Lorentza na pòczątku XX stalata to dało trzë dialektë kaszëbsczégò jãzëka: nordowòkaszëbsczi dialekt, westrzédnokaszëbsczi dialekt i pôłniowòkaszëbsczi dialekt.^[2]

Dopisënczi

↑ T. Slobodchikoff, 2014, The Role of Morphosyntactic Feature Economy in the Evolution of Slavic Number [1]
↑ J. Borzyszkowski, J. Mordawski, J. Treder: Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów; J. Bòrzëszkòwsczi, J. Mòrdawsczi, J. Tréder: Historia, geògrafia, jãzëk i pismienizna Kaszëbów, Wëdowizna M. Rôżok przë wespółrobòce z Institutã Kaszëbsczim, Gduńsk 1999, s. 128

Lëteratura

Florian Ceynowa: Kurze Betrachtungen über die kaßubische Sprache als Entwurf zur Gramatik; hrsg., eingel. und kommentiert von Aleksandr Dmitrievič Duličenko und Werner Lehfeldt. Göttingen : Vandenhoeck & Ruprecht, 1998 ISBN 3-525-82501-3.
Eùgeniusz Gòłąbk: Wskôzë kaszëbsczégò pisënkù. Oficyna Czec 1997 ISBN 83-87408-02-6.
Aleksander Labùda: Słownik polsko-kaszubski/Słowôrz kaszëbskò-pòlsczi Gduńsk 1981
Fridrich Lorentz: Gramatyka pomorska t. 1-3 Wrocław 1958-1962
Bernard Zëchta: Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. t. 1-7 Wrocław - Warszawa - Krakòwò 1967 - 1976
Gustaw Pobłocki: Słownik kaszubski z dodatkiem idyotyzmów chełmińskich i kociewskich, Chełmno 1887
Hanna Popowska-Taborska, Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny kaszubszczyzny t.1-4 Warszawa 1994 - 2002 (Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy ) ISBN 83-901394-9-9, ISBN 83-86619-81-3, ISBN 83-86619-28-7, ISBN 83-86619-74-0
Stefan Ramułt: Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego, Krakòwò 1893
Sztrategijô òchronë ë rozwiju kaszëbsczégò jãzëka ë kùlturë, Gduńsk 2006
Jerzi Tréder: Spòdlowô wiédzô ò kaszëbiznie, Gduńsk 2014
Jerzy Treder: Język kaszubski. Poradnik encyklopedyczny. Gduńsk 2002 ISBN 83-7326-037-4
Jan Trepczik: Słownik polsko-kaszubski t. 1-2 Gduńsk 1994 ISBN 83-85011-73-0

Zaòstałoscë kaszëbsczi (pòmòrsczi) pismieniznë

1536 Kronika T. Kantzowa o wendyjskich ludach zwanych Wendami a między nimi Kaszuby. Chronik von Pommern in Hohdeutscher, hrsg. v. G. Gaebel, Sztetëno 1897.
1586 Duchowne piesnie D. Marcina Luthera y ynßich naboznich męzow. Zniemieckiego w Slawięsky ięzik wilozone Przes Szymana Krofea... w Gdainsku: przes Jacuba Rhode, Franz Tetzner 1896: z dolmaczënkù bëtowsczégò pastora S. Krofeja, Słowińca (?) rodã z Dąbia.
1643 Mały Catechism D. Marciná Lutherá Niemiecko-Wándalski ábo Slowięski to jestá z Niemieckiego języká w Słowięski wystáwiony na jáwnosc wydan..., w Gdaińsku przes Jerzego Rhetá, Gduńsk 1643. Pastor smołdziński M. Mostnika (Michał Pontanus), rodem ze Słupska.
Die Schmolsiner Perikopen (Smòłdzëńsczé perikòpë), òpracowóné ë wëdóné przez Friedhelma Hinze, Berlëno (pòrénkòwé) 1967
Altkaschubisches Gesangbuch (Stôrokaszëbsczi spiéwnik), òpracowóné ë wëdóné przez Friedhelma Hinze, Berlëno (pòrénkòwé) 1967
Przysięgi słowińskie z Wierzchocina [w:] Szkice z kaszubszczyzny: Dzieje, zabytki, słownictwo: Hanna Popowska-Taborska, Wejherowo 1987, s. 65-82

Òbôczë téż

Bùtnowë lënczi

Commons

Òbôcz galerëjã na Wikimedia Commons:
Kaszëbsczi jãzëk

[1] T. Slobodchikoff, 2014, The Role of Morphosyntactic Feature Economy in the Evolution of Slavic Number [1]

[2] J. Borzyszkowski, J. Mordawski, J. Treder: Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów; J. Bòrzëszkòwsczi, J. Mòrdawsczi, J. Tréder: Historia, geògrafia, jãzëk i pismienizna Kaszëbów, Wëdowizna M. Rôżok przë wespółrobòce z Institutã Kaszëbsczim, Gduńsk 1999, s. 128

[1]

[2]