Czeskô Repùblika

Z Wikipedia
Česká republika
Czeskô Repùblika
Fana Czesczi
Fana
Herb Czesczi
Herb
Mòtto: Pravda vítězí (Prôwda dobãdze)
Czeskô Repùblika na karce
Òficjalny jãzëk czesczi
Stolëca Praga
Fòrma państwa repùblika
Wiéchrzëzna
% wòdë
78 866 km²
2%
Lëdztwò (2015) 10 553 948
Dëtk Czeskô króna (CZK)
Czasowô cona UTC +1
Nôrodné swiãto 1 stëcznika 1993
Himn Kde domov můj
Kòd CZ
Internet .cz
Telefón +420
Commons
Commons
Òbôcz galerëjã na Wikimedia Commons:
Czeskô Repùblika

Czeskô (Czeskô Repùblika) (cz Česko, Česká republika, ČR) je państwã w Eùropie, bez przistãpù do mòrza. Òd 1918 do 1993 béła w zrzeszë ze Słowacką w Czechosłowacji. Òd 2004 r. słëchô do Eùropejsczi Ùniji.

Dzysdniowò, wedle kònstitucëji Czesczi Repùbliczi w ji skłôd wchôdają trzë krôje:

Nen historëczny pòdzélënk je téż òdzdrzadlony w państwòwim herbù czesczi Repùbliczi, jaczi zamëkô w se czesczégò lwa ôs mòrawsczégò ë szląsczégò òrzła. W 1920 òstałë przëłączoné téż môłé dzéle Dólny Aùstrëjacczi.

Stolecznym gardã Czesczi Repùbliczi je Praga (cz. Praha). Jinszima wôżnyma gardama są: Brno, Ostrava, Olomouc, České Budějovice, Plzeň.

Historëjô[edicëjô | editëjë zdrój]

Pòd kùńc IX stolatô Czeskô òsta zjednónô przez Przemyslidów. W 997 rokù prasczi biskùp Wòjcech zatrzimôł sã w gardze Gduńsk. Czesczi Królestwò miało wôżną rolã w òbéńdze òd czasu hùsycczich religijnëch wòjnów w XV stolatim a téż w trzëdzescëlatny wòjnie w XVII stolatim, chtërné zacht òsłabiłë państwò. W dalszim cządze dosta sã pòd cësk Habsbùrgów ë weszła w skłôd Aùstro-Madżarsczi.

Pò ùpadniãcym aùstro-madżiarsczi mònarchji w 1918 rokù pòwstało państwò Czechów ë Słowôków - Czechosłowacjô. W 1938 rokù na spòdlim monachijsczégò ùkłôdu zajãté òstałe môle Sudetenlandu a Słowackô zwëskała wikszą samòrządzëznã, tedë miono państwa béło Czecho-Słowackô. W 1939 rokù Czeskô dostało sã pòd òkùpacëjã Trzecy Rzeszë, a Słowackô béło marionétkòwim państwã pòd ji kòntrolą.

Pò II swiatowi wòjnie Czechosłowacjô dosta sã pòd cësk Sowiecczégò Związkù. W 1968 rokù wòjska Warszawsczégò Ùkłôdu dokònałe inwazji tegò państwa czim zakùńczëłë starë bë zliberalëzowac kòmùnisticzny system ("Socjalëzna z lëdzką twôrzą") ób czas prasczégò zymkù. W 1989 rokù Czechosłowacjô dosta nazôt wòlnotã ë zmieniła ùrządzené państwa òb czas "aksaméntni rewòlucëji". 1 stëcznika 1993 rokù państwò to w mirny ôrt pòdzelone òsta na dwa samòstójne państwa Czeskô ë Słowackô.

Czeskô Repùblika wstãpiła do NATO w 1999 rokù, a do Eùropejsczi Ùniji w 2004.

Ùrządzenié państwa[edicëjô | editëjë zdrój]

Czeskô Repùblika je parlamentarną demokracëją. Ùstôwcowim ùrzãdã je dwajizbòwi parlament. Niższô jizba parlamentu - Zgromada Depùtowónëch (cz. Poslanecká sněmovna) ma 200 parlamentorów wëbiérónëch na sztërëlatną kadencëjã. W jizbie wëższi - Senace (cz. Senát) je 81 senatorów wëbierónëch na cząd 6 lat. Trzeci dzél senatorów je wëbiéróny co dwa lata.

W przódkù państwa je prezydent kraju, chtëren je wëbiéróny przez parlament na piãc lat. Reprezentëje òn państwò na midzënôrodny arenie. Prezydent mô prawò òbsôdzac ë copac przédnika ministrów a téż nôleżników rządu, rozrzeszac Zgromadã Depùtowónëch, òbsôdzac sãdzów i nôleżników Czesczégò Nôrodnégò Bankù (cz. Česká národní banka).

Sprôwnym ùrzãdem je Rząd (cz. Vláda). Nowi rząd mùszi przedstawic swoją programã przed Zgromadą Depùtowónëch i zwëskac dowiérny głos.

Ùrzãdny pòdzélënk[edicëjô | editëjë zdrój]

Czeskô Repùblika je pòdzélonô na 13 regionów (cz. kraj) ë na wëdzélony gard Praga. Dzysdniowô ùrzãdny pòdzélënk jistnieje òd 2000 rokù. Sądë ë niechtërné ùrzãdë są równak zrechtowóné na pòspòdlim ùrzãdnégò pòdzélënkù z 1960 rokù na 10 regionów, pòdzélonëch dali na krézë (cz. okres).

Ùrzãdny pòdzélënk Czesczi Repùbliczi w czesczim jãzëkù

Geògrafijô[edicëjô | editëjë zdrój]

Czeskô Repùblika je państwã w Westrzédny Eùropie, bez przistãpù do mòrza. Òna greńczi na zôpadze z Miemiecką, na pôłnim z Aùstrëjacką, òd pórénkù ze Słowacką ë na nordze z Pòlską.

Wëdrzatk plónu[edicëjô | editëjë zdrój]

Wikszi dzél Czesczi Repùbliczi zajimùją wëszawno-górsczé môle Czesczégò Masywù. Je òn òbeszłi z trzech starn górami: Sudetama (Śnieżka 1602 m n.r.m.), Rudawama (Klinovec 1244 m n.r.m.), Czesczim Lasã (1042 m n.p.m.), Bawarsczim Lasã ë Szumawą. Westrzédny dzél Czesczégò Masywù je zapadłoscą z dolëzną Labë, a na pôłnim są wlëdżi Trzebòńskô ë Bùdzejowickô. Òd Karpatów Czesczi Masyw je òdaparniony na pòrénkù mòrawskò-sląskim pasmã òbniżeniów.

Lëdztwò[edicëjô | editëjë zdrój]

Lëdztwò Czeskô (CSU, Praga)
Rok Lëdztwò Zjinaka Rok Lëdztwò Zjinaka
1857 7 016 531 - 1930 10 674 386 6,6%
1869 7 617 230 8,6% 1950 8 896 133 -16,7%
1880 8 222 013 7,9% 1961 9 571 531 7,6%
1890 8 665 421 5,4% 1970 9 807 697 2,5%
1900 9 372 214 8,2% 1980 10 291 927 4,9%
1910 10 078 637 7,5% 1991 10 302 215 0,1%
1921 10 009 587 -0,7% 2001 10 230 060 -0,7%
Djagrama pòkôzujący dinamikã zjinak (w tësącach) lëdztwa Czesczi òd 1993 do 2003 rokù.

Tam je òdnotowiwóné ùjimné zwëczajné przërôstanié lëdztwa: -0,08% (òd 2003). Rozcëga sã strzédna długòta żëca, chtërna je 75 lat (òd 2003).

Gardë Czech[edicëjô | editëjë zdrój]

Gardë Czech, chtërne mają wiãcy jak 50 000 lëdzy.

Praga
Brno
   miasto liczba mieszkańców (2004)
1 Praga 1 170 600
2 Brno 367 700
3 Òstrawa 311 400
4 Pilzno 162 600
5 Olomouc 100 700
6 Liberec 97 400
7 Czesczé Bùdziejowice 94 600
8 Hradec Králové 94 500
9 Ústí nad Labem 93 800
10 Pardubice 88 200
11 Havířov 84 800
12 Zlín 78 600
13 Kladno 69 300
14 Most 67 800
15 Karviná 63 400
16 Frýdek-Místek 59 900
17 Opava 59 800
18 Karlovy Vary 51 500
19 Děčín 51 800
20 Teplice 51 200
21 Chomutov 50 100

Bùtnowé lënczi[edicëjô | editëjë zdrój]

Państwa w Eùropie
Albańskô | Andorra | Aùstriô | Belgijskô | Biôłorus | Bòsnijô ë Hercegòwina | Bùlgarskô | Chòrwackô | Cyper | Czeskô Repùblika | Czôrnogóra | Dëńskô | Estóńskô | Fińskô | Francëjô | Greckô | Irlandëjô | Islandëjô | Italskô | Lëtewskô | Liechtenstein | Luksembùrskô | Łotewskô | Madżarskô | Malta | Miemieckô | Mòłdawskô | Mònakò | Néderlandzkô | Nordowô Macedoniô | Norweskô | Pòlskô | Pòrtugalskô | Rumùńskô | Ruskô | San Marino | Serbskô | Sloweńskô | Słowackô | Szpańskô | Szwajcarskô | Szwedzkô | Tëreckô | Ùkrajina | Watikan | Wiôlgô Britanijô
Zanôléżné teritoria: Alandsczé òstrowë | Farersczé òstrowë | Gibraltar | Grenlandzkô | Guernsey | Jersey | Man | Svalbard
Ògrańczoné ùznanié: Kòsowò | Pòdniéstrze