Dëchòwô kùltura Kaszëb
Kùltura dëchòwô i fòlklor Kaszëbów
W lëteraturze je òpis ny kùlturë i fòlkloru, m.jin. pisalë ò tim: A. Hilferding Ostatki slavjan na jużnom bjerjegu Baltijskogo morja (1862), F. Cenôwa - Skôrb Kaszébskosłovjnskjè mòvé (1866-1868), I. Gulgòwsczi Kaszubi (1924), A. Fischer Zarys etnograficzny Kaszub (1929), F. Lorentz Zarys etnografii kaszubskiej (1934), R. Kukier Kaszubi bytowscy (1968), B. Zëchta Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej (1967-76); dosc wiele napisôł: L. Malicczi Rok obrzędowy na Kaszubach (1986), J. Perszón i jin. Ji òsoblëwòta wëchôdô dzélama z dôwny izolacji pòliticzny i etniczno-jãzëkòwy krôjnë Kaszëbów. Mòże to zmerkac m.jin. w wierzeniach w czarzënã, mòce nadprzërodzoné, a téż w mitach. Tikô sã to òsoblëwie nôtërë (np. ùczestnienié słuńca; wëòbrazënk ë miona wiatru i mrozu). W wierzeniach o smiercë trzeba wspòmnąc np. ò wieszczim i zwëkù pùsti nocë. Biwało tak, że stôré pògańsczé wierzenia i òbrzãdë zléwałë sã z chrzescëjańsczima. Widzec to bëło w zwëkach wieselnëch (pisôł ò tim np. Zëchta) czë pògrzebòwëch. Dosc dobrze sã ùchòwôł rok òbrzãdowy (m.jin. w wëgónianiém stôrégò roku, a kòle Gód w gwiôzdkach), pôloné są ògnie na św. Jana (sobòtczi), a stôrim zwëkiem bëło scynanié kani, ò czim pisôł np. Rómpsczi.
Mòwny òbrôz „nôtërë”, móże pòkazac na stôrodôwné mòdłò - w przëblëżenim - jakno tzw. szterë bôłdze: zemia (z florą i faùną), wòda, òdżiń i wiodro (tu wiater).
Zemia
Na zemi rôz czedës żëlë stolemi, a òni bëlë jak lëdze, ale tak wiôldżi, że jich głowë przewiższałë nôwiãkszé chójczi. Przez jezora òni szlë naprost jak przez plëtã. Stolemi nosëlë dłudżi włosë, a mielë je jasné jak len. Jak jeden z nich sedzôł na jednym brzegù jezora, a jiny na drëdżim, to òni sobie mòglë letkò pòdac róg z tobaką. Pòd nogama stolemów drżała zemia, że jaż w piekle bëło czëc. Nôwikszima kamieniama òni szmërgelë jak kòłôczama. Stolemi mielë taką mòc, bò jedlë kòńsczé miãso i pilë kòńsczé mlékò. Òni ùsëpele òstrowë i retczi na kaszëbsczëch jezorach, a nawetka całi je zasëpale i tam dzys są łączi. Z czasã stolemi wëmarlë. Swiat roscën je wôżnô dlô lëdzy. Gbùrzë np. seją zôrna zbòżów, żebë bëło co jesc. Wiele Kaszëbów znało swiat roscën nad zwëk, a dokôzywô tego lëdowô bòtanicznô terminologia: a) z lëdowëch wierzeniów: kukówczëna kapùsta, kukówczé rãkawice, bò - jak gôdają - kukówka miała bëc czedësz białką; diôbli ògón; b) z chrzescëjańsczich wierzeniów np.: bòżé drzéwkò, czeliszczi Matczi Bòsczi; c) z żëcégò Kòscoła np.: ksãżi kòlnérz itp. Ò szczescym przepòwiôdô sã z kòniczënë. Jak na drzewach przed chëczama je gapié gniôzdo to panna mòże liczëc na chùtczé òżenienié bò: "Gapié gniôzdo, młodé pannë gniôzdo". Mërta ùchôdô za znankã nieskalonégò zwëkù, skądka je: "Gdze sã mërtë darzą, tam dzéwczãta próżno ò wieselim marzą". Òska je schòwą dlô złëch dëchów, temù lëstë ji dërżą ze strachù przed ùderzenim gromù. Swiãconé zela òdgrôdzają przed czarama ë nieszczescym, a szatlach òdstrôszô złé dëchë i czarownice - bòjec sã jak czarownica, mòra, pùrtk szatlachù. Roscënë bëłë wôżné w czarzënie i wróżbach, jak zeswiôdczô rzeczenié: tuńc na dobri len. Z zélama parłãczi sã rzeklëna: "Pita chrzón i biedrzón, a ùstanie chòléra" jak to miało bëc czëc „z nieba” òbczas epidemié w Gòwidlënie (kòl pòł. XIX w.). Dzys roscënë fùnkcjónëją w chrzescëjańsczi òbrzãdowòscë bò: "Brzózka, wierzba i dana są w służbie ù niebiesczégò Pana" – jich znaczënk na Bòżé Cało, Palmòwą Niedzelã i Gòdë. Jak kôże stôri zwëk w Palmòwą Niedzelã katolëcczi Kaszëbi niosą wiétewczi wierzbë do kòscoła, a ksądz je swiãcy.
Prãdżi ùczestnieniô zwierzątów są w ùsôdztwie, wierzeniach i frazeòlogii, ùtrzëmywający pamiãc ò jich roli w czarzënie, wróżbach i òbrzãdach. Pòdług Kaszëbów wieżã niejednégò zapadłégò kòscoła òdgrzebôł rogami jeléń. Jak lëdze ùzdrzelë krziż òd wieżë mògle kòscół òdkòpac. W kòce widzy sã sedlëszcze demónów: Nicht nie wié, co w òpôlonym kòce sedzy i rzeczenié miec/robic òczë jak kòt na grzmòt. Kùra je chëczą złégò dëcha abò czarownicë, skądka wësłôw diôbłowé pazurë - kùra, pòmòcné w rozmienim rzeczenia kùrë rozgrzebałë wieselé, tj. wieselé sã nie òdbëło.
Midzë zwierzãtama wieszczima je pies, chtëren wëje. Tu nôlezi téż norzący przed chëczą kret. Wëchôdô to z rzeczeniów: pies wëje, żebë òn le kògòs nie wëwił, a téż z: wëniesc kògòs z chëczi i wëtoczëc kògòs z chëczi. Kret mô swój môl w procëmdzejanim bezżeńbie, ùmòcnionym w rzeczeniu deptac kreta. Diôbeł ùrobił kòzã i ùrwôł ji ògón, a wëchôdô to z rzeczeniô: Kòzé pòmôgalë, jaż jé ògón ùrwalë. Parłãczi sã z tim pòmòrzczé wierzenié, że dzéwczã, co sã nie òżeniło, bãdze mùszało pò smiercë kòzë pasc (przed piekłã). Frazeologizm nen czãscy zwëskiwôł A. Labùda w felietónach.
Wëprowôdzonô z białczi kania (ptôch) wchôdô do przërównaniów: czekac, tesknic, zdrzec jak kania za deszczã ‘baro czegòs chcec’ i pragnąc jak kania deszczë òkòma wzdëchac jak kania za deszczã, jesz téż pic wòdã jak kania, piszczec jak kania abò czëc sã jak kania bez deszczu (czëc sã lëchò) i ceszëc sã jak kania na deszcz òkòma kania wòłô ò deszcz ‘czej sã czëje głos kani’. Z suszą sparłãczony je prognostik: Czej w ògrodze ùsadnie kania, bãdze lëchô bania. Przerównanié bòjec sã jak kania na swiãtégò Jana ‘baro sã bòjec’ parłãczi sã z wësłôwã scynanié kanie. Bëło to téż lëdowé widzawiszcze z nordë Kaszëb. Lëterackò pòdskôcëłë òne m.jin. Rompsczégò.
Obëczajné widzawiszcze Rómpsczégò "Roztrąbarch" czë òpòwiôdanié Bùdzësza "Roztrębôcz" nawlékają do dôwny zabawë, ùmòcniony w rzeczenim roztrãba(r)cha, roztrãbôcze gònic. To bëło rëchòwónô na òbsmienié letkòwiérnëch, a zabawa pòléga na tim, że kùńsztôrze wmôwialë jim, że je zwierzątkò ò wôrtny i szukóny skórce. Òstôwielë letkòwiérnégò bùten òbczas sarcëstégò mrozu z òtemkłim miechã. Sami timczasã – z trzôskã jakno gònizna – szlë do cepłi chëcze. Ùczałi rozmajice objôsnialë słowò roztrãbôcz abò roztrãbarch.
Z dôwnymi praktikama w czarzënie móże parłãczëc do dzys żëwé chòdzenié - przed Gòdama - gwiôzdczi. Westrzód tich przebiérańców są: bòcón, chłop na kòniu, kòzeł i jiné. Niejedny gôdają, że òne są z żôłnérzów Heroda: W drodze żôłnérze zamienilë sã w rozmajité zwierzãta, chtërne sã zagrëzłë i tak Bòżé Dzecątkò ùszło smiercë. Gwiôzdczi bëłë rozmajité, m.jin. ze Gduńska.
Wòda
Ò ji bëcu w òbrôzkù Kaszëb je wiedzëc chòcbë z legeńdë ò stwòrzenim ti krôjnë. Òd stalat mòrzé (Bôłt), rzéczi, jezora i stawë są eksploatowóné, co sedzy głãbòk w swiądze Kaszëbów. Z sonetu Bieszka wëchôdô, że mòrzé „Kaszëbów żeglowną niwą”. Ùczestnienié wòdë w lëdowym ùsôdztwie òbjôwiô sã w strachù przed nią. Na dnie jezór leżą zatopioné zwònë czë miasta, żëją i manią czekawëch dëchë pòtopionëch dzéwczãt, zwóné redunice; jich ekwiwaleńtama w mòrzu są mòrzëce, a na błotach błotniczi, widzóné jakno czôrni chłopi z lãpą w rãce.
Ùprocëmnienié rëbôków do mòrza zastëgło w mnodżich i snôżich metafórach, jakno: mòrze mrëczi jak miedwiédz, rozpùszczô swòje diôblé òrganë, pałãżi sã jak kòt, bùdëje mòstë, pôrscze jak kóń, wërównywô sã jak płôchta. Bôłt zwią babą na pòkùce, bò gôdają tak, że mòrze długò nie pòkùtëje - "mało je cëchò". Do Biblie nawlékô zwanié mòrzëcë "wòjskò Faraóna", a do Hómera "mòrskô panna", m.jin. w przërównanim spiewac jak mòrzkô panna. Do wierzeniów sygô pòzwanié "mòrsczi diôbeł" abò kùr diôbeł (Myoxocephalus scorpius). Pòezjã mòrza ùbògacył Trepczik m.jin. wiérztą Hej mòrze, mòrze.
Do kaszëbsczi lëteraturë przeszłë téż jiné elemeńtë fòlkloru, np. krwawô Reduniô (1308) w kòlibiónce Derdowsczégò z pòématu "O panu Czorlińscim co do Pucka po sece jachoł" czë òpisënk strasznëch Łebsczich Błotów w Majkòwsczégò "Żëcé i przigòdë Remùsa".
Rëbôcë pòzwelë apartné môle w ùbrzeżny linie i w ùsztôłcenim dna jezór, hôwing i mòrza, jak téż tzw. tonie, westrzód jaczich - na przëmiarze mionów z Pùcczi Hôwindżi - wëapartnic móże m.jin. miona: 1) czerënkòwé, tj. pòkôzëjącé cos na lądze, np. Lëtrôk na Pëtlôk(a), tj. jak kòscół lëtersczi w Pùckù nałożił sã na młin; Nad Piotrã – pòkôzëjącô na pùcką farã pòd wezwanim sw. Piotra i Pawła; 2) òpisëjącé tóń, a wic ji topògrafiã, np. Zwònica – òd cwiardégò dna, ò jaczé jaż „zwòni” kòtwa, abò ji bòkadnosc, np. Kòmòra – bògatô w rëbë. Bòkadną ùłowinã Kaszëbi nazywają jakno swiãtégò Piotra toniô abò Piotrowô toniô.
Ùczestnienié wòdë stało sã òrãdzą zôkôzu ji zaczapaniô, m.jin. ze strachù przed pòmstwą demónów. Wòda miała wôżną rolą w czarzënie, òsoblëwò wiôlgônocnô i swiãconô na Trzech Królów, bò òna czëszcza. Tu przërównac mòże wësłôwë jastrowô wòda i trzejkrólewô wòda. Rzeczenié rzëcëc kòmùs żabã do stëdni "ò môłi sztrôfie" ùmòcniwô wierzenié, że żaba czëszczi wòdã. Gôdka Krôj ë mòrze wiedno są w spòrze przekôzywô wiédzã racjonalną, czej wiédzã irracjonalną wësłôwiô jinô gôdka: "Swiãti Jack wstrzimôł mòrze, że sã dali pòsëwac ni mòże", wërôstającą z pòmòrzczich legeńd ò sw. Jackù, ò jaczé zadzéwô m.jin. J. Ceynowa w "Òksëwsczi legeńdze ò Jacku swiãtim".