Wilno

Wilno (lët. Vilnius, pòl. Wilno, biôł. Вільня) – stolëca Lëtwë, do 1795 stolëca Wiôldżégò Lëtewsczégò Ksãstwa w Rzeczpòspòlëti Óbëdwóch Nôrodów, òd 1920 do 1922 jakno stolëca Strzédny Lëtwë, w latach 1922-1939 w grańcach II RP (jakno stolëca wileńsczégò wòjewództwa), na Wileńsczim Pòmòrzim, nad Wilią, przë ùbiédze rzéczi Wilejczi. Lëczba miestnëch lëdzy w 2015 rokù wëniosła 542 990^[1].

Nôwiãkszé w ùprocemnienim do wiéchrzeznë miasto w krajach Bôłtu, wiôldżé gòspòdarczé, finansowé, industriowé centróm; banowi, dargòwi, fligrowi transpòrt; centróm kùlturë i nôùczi, 8 ùniwersytetów, w tim Wilëńsczi.

Je wiôldżim religijnym centróm, przeszło 40 rzimskòkatolëcczich kòscołów, 20 prawòsławnëch cerkwi, 3 żëdowsczé sinagòdżi, karaimskô kienesa.

Wilno je òsoblëwie centrum pòlsczi kùlturë i nôùczi na Lëtwie. Dzejają tu chòcbë: Pòlsczé Téatralné Studio, Pòlsczi Téater, Fùndacjô Pòlsczi Kùlturë na Lëtwie, Pòlsczi Ùniwersytet.

Miasto mô prawò do aktu wëbieraniô króla^[2].

Demògrafia

W Wilnie mieszkô kòl 543 tës. lëdzy (2015). Wikszosc spòleznë (63,2%) to Lëtwini. Mieszkôńcë z jinszëch nôrodów to Pòlôsze (16,5%), Rusczi (12%), Biôłorusëni (3,5%), Żëdzë (0,4%) i jinszé nôrodowòscë (4,4%)^[3].

Piérszi spisënk lëdzy béł w 1873 r. Wedle niegò tedë w Wilnie bëło 96 tës. mieszkańców, a w tim wicy niż połwa to Żëdzë ^[4].

Historiô miasta

Piérszô zmiónka ò miesce pòchôdô dopiérze z 1323 r. z lëstu wiôldzédò ksãca Giedymina do papiéża Jana XXIII. W latach 1365 i 1383 Wilno najachalë Krzëżôcë, chtërny spôlëlë miasto. W 1387 rokù Lëtwa przëjãła chrzest. W tim téż rokù Wilno nabëło magdebùrsczé miejsczé prawa^[5]. W 1419 rokù ksążã Witóld zaczął bùdowac piérszi mùrowóny zómk, pózni zwóny Dólnym. Nawetka pò smiércë Witolda (1430) Wilno òstało sedzëbą wiôldżich lëtewsczich ksãżątów. W 1441 Kadzmiérz Jagiélónczëk pòtwierdzył miejsczé prawa. W latach 1503-1522 òstałé wëbùdowòné òbronné mùrë. W czasach zëgmùntowsczich nôbarżi zmieniwało sã miasto. Pòwsta tedë mennica, arsenał, młinë, mòst na Wilejce, wiele szpitalów i pałaców. Robielë przë tim architekcë i italsczi wërzinôrze. Wilno òd tegò czasu je miastem wiele nôrodów. W 1579^[6] rokù król Sztefón Batori Akademiã, chtërną prowadzëlë jezuicë, a je ùzémkiem Wilensczégò Ùniwersytetu.

Rozrost Wilna zatrzëmôł wiôldżi òdżin w 1610^[7]. A téż wiele lëdzy w 1655rokù wëmòrdowalé Rusczi.

W 1795 r. nalazło sã w rusczim zabòrze, a jesz bëło stolëcą gùbernii.

W XIX stalatim Wilno bëło môlã, dze rozwiajało sã wiele patrjiotnëch òrganizacëjów, przëkładno filomatów, filaretów. Pò lëstopadnikòwim pòwstanim Rusczi zamklë ùniwersytet. Òb czas stëcznikòwégò pòwstaniô w òkòlim Wilna dzejałë sã òstré wòjarze.

W latach 1915-1918 r. Wilno zajimalë Niemcë. Òb czas wòjnë 1920 dobëła je Czerwònô Armia, i tak téż bëło w 1939 rokù drëdżi rôz. Sowiecë przëkôzalë miasto Lëtwinóm. Pòzni òb czas wòjnë wiele lëdzy wësedlono, a miasto òstało zbómbardowóné. Pò 1944 r. zaczãlë miasto zamieszkiwac Lëtwinowie i Pòlôszë. Òd 1917 r. Wilno je stolëcą samòstójny Lëtwë.

Stôrodôwnotë

W 1994 rokù Wilno òstało wpisóné na spisënk swiatowi spôdkòwiznë UNESCO. W miesce je kòl 40 kòscołów.

Gòtëcczé stôrodôwnotë:

Wieża Giedymina
Kòscół sw. Anë
Kòscół sw. Francëszka i sw. Bernata
Kòscół sw. Mikòłaja

Renesansowé stôrodôwnotë

Dólny zómk

Barokòwé stôrodôwnotë

Kaplëca sw. Kadzmiérza
Wilensczi Ùniwersytet
Kòscół p.w. Wniebòwzãca NMP
Kòscół sw. Michała
Mònastér sw. Dëcha

Cerkwiô i klôsztór Bazylianów
Kòscół sw. Jakùba i Filipa
Kòscół sw. Jana Chrzcëcela i Jana Éwagelistë
Kòscół swiãti Katarzënë
Kòscół sw. Piotra i Paùla
Kòscół sw. Rafała
Kòscół sw. Teresë

Klasycësticzné stôrodôwnotë

Bazylika sw. Stanisława i Władisława
Rôtësz
Pôłôc w Werkach
Ewangeléckò-refòrmòwóny kòscół

Eklekticzné i neòstilowé stôrodôwnotë

Chùralnô synagòga
Aùgbùrskò-éwangelicczi kòscół
Filharmòniô
Mùzeùm Òfiar Lëdzczich mòrdów

Mòderné stôrodôwnotë sprzed 1939:

Wniesenié Trzech Krziżi
Bernardinsczi smãtôrz w Zarzéczu
Smãtôrz na Antokòlu
Smãtôrz Piotra i Paùla
Smãtzôrz sw. Rafała na Pióromònce
Smãtôrz na Kalarëji
Ewangelëcczi smãtôrz
Karaimsczi smãtôrz
Żëdowsczi smãtôrz
Mùzelmańsczi smãtôrz

Przëpisczi

↑ Statistics Lithuania — Population at the beginning of the year by city / town and year.
↑ Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
↑ Oficialiosios statistikos portalas
↑ Czarkowski, Ludwik: Wilno w latach 1867-85 (Ze wspomnień osobistych). Wilno 1929, str.21.
↑ Stanisław Alexandrowicz, Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do połowy XVII wieku, w: Acta Baltico-Slavica, t. VII, Białystok 1970, s. 48.
↑ Władysław Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. I, 1936, s. 163.
↑ Wilno. Przewodnik krajoznawczy Juljusza Kłosa Prof. Uniwersytetu St. Batorego. Wydanie trzecie poprawione, Wydawnictwo Wileńskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Wilno 1937, s. 21 i 140.

Bùtnowé lënczi

Wilno w „Geògraficznym słowarzu Pòlsczégò Królestwa i jinëch słowiańsczich krajów”

[1] Statistics Lithuania — Population at the beginning of the year by city / town and year.

[2] Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.

[3] Oficialiosios statistikos portalas

[4] Czarkowski, Ludwik: Wilno w latach 1867-85 (Ze wspomnień osobistych). Wilno 1929, str.21.

[5] Stanisław Alexandrowicz, Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do połowy XVII wieku, w: Acta Baltico-Slavica, t. VII, Białystok 1970, s. 48.

[6] Władysław Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. I, 1936, s. 163.

[7] Wilno. Przewodnik krajoznawczy Juljusza Kłosa Prof. Uniwersytetu St. Batorego. Wydanie trzecie poprawione, Wydawnictwo Wileńskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Wilno 1937, s. 21 i 140.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]