Kòreja

**Kòreja**

*Miono Kòreja* brëkòwane w:**
Pôłniowi Kòreji	Hanguk (한국; 韓國)
Nordowi Kòreji	Chosŏn (조선; 朝鮮)
Pòdôwczi
Lëdztwò	71 000 000
Wiéchrzëzna	219 814 km²
Ùrzãdny jãzëk	kòrejańsczi

Kòreja to miono dôwnegò zrzeszonegò państwa dwóch Kòreji: Nordowi ë Pôłniowi, chtërne je na Kòrejańsczim Półòstrowie w pòrénkòwi Azëji. Òd zapôdu grańczë z Chinama ë òd norde z Ruską. W ji òbéndze mieszkô jednotne etniczne karno Kòrejanów. Pò II swiatowi wòjnie w 1945 rokù, Kòreja òsta pòdzelenô na dwa państwa: Repùblikã Kòreji (Pôłniowô Kòreja) ë Kòrejańską Lëdowò-Demokratną Repùblikã (Nordowô Kòreja). Grańca je na równoleżnikù 38^o.

Pòrtal Kòreja

Dlô reprezentowaniô òbù państw kòrejańsczich na spòrtowich mionkach, czãsto brëkòwónô je Fana Sparłãczenia, jaka równak nie je òficjalną faną niżódnegò z tëch krôjów.

Miona

W kòrejańsczim jãzëkù Kòreja zwóna je "Hanguk" (한국; 韓國) w Pôłniowi Kòreji a "Chosŏn" (조선; 朝鮮) w Nordowi. Kôżde z mion tikô sã òbéndë, na chtërnej je brëkòwóna. Miono "Korea" abò czasã "Corea" (wëprowôdzô sã je òd miona Koryŏ (고려; 高麗)) je neùtralnym mionã brëkòwanym dô dwóch państw. Chińsczé merczi 高麗 (Koryŏ), wëmowiô sã w Chinach jakno Gaoli, co Marco Polo zapisôł jakò Cauli.

Wprowadzenié do historëji Kòreji

Archeòlogòwé ë paleontologòwi dokôzë pòkôzëją, że lëdzë mieszkôlë ju na òbéndze dzysdniowi Kòreji 700 000 lat nazôd (wedle jinëch zdrojów 600 000 abò 1 000 000), a 2,5 mln lat nazôd starkòwie człowieka. Nôstôrszô kòrejańskô keramika datowónô je na 8000 p.n.s., a cząd neòlitikù naczãł sã kòl 6000 p.n.s. Wedle legendë ò Dangune, Go-Joseon òsta założoné w rokù 2333 p.n.s. Z federacëji apartnëch gardów do scetralizowónégò królestwa przeszło midze VII a IV p.n.s. Pierszô stolëca mògła bëc ùsôdzonô na greńcë midze Kòreją a Mandżurëją, leno pózdze przeniosłô òsta do dzysdniowégò Pyeongyangù. W 108 p.n.s. chińskô dinastëjô Han dobéła nad Wiman Joseonã ë ùsôdzëła sztërë kòmańdë w òbéńdze Liaoning. W 75 rokù p.n.s., trzëz nich ùpôdłë, le blós jednô òsta pòd rzãdama Chin do 313 rokù n.s.

Pò tim cządzë, w I p.n.s., pòwstałë trzë apartne królestwa – Goguryeo, Baekje ë Silla, jaczé wëprzédniałë na półòstrowie ë dzélach Mandżurëji òbczas Wespólny Erë. Jich zaczątk naczôł nowi cząd Trzech Królestw Kòreji, jaczi wiele dôł dlô rozwiju kòrejańsczi ë japòńsczi kùlturë. Wespółzgrôwôłe òne w ekonomiowëch ë wòjskòwëch môlach. Goguryeo sparłãczëło Buyeo, Okjeo, Dongye ë jinë państwa dôwny òbéńdë Gojoseonu, dobéwając nad slédną chińską kòmańdą. Goguryeo bëło w tim czase nôwikszą mòcą, leno całowny czas zapëzglëną w wòjnë z chińsczima dinastëjami Sui ë Tang. Ùsôdzoné kòle dzysdniowégò Seulu pôłniowòzôpadne królestwò Baekje w cządze swòjégò szczitowégò panowaniô w IV s., òbjimało òbéńdã nawetka do Pyeongyangù ë dali. Ùsôdzenié ë rozwij królestwa Silla miało swój môl nôpózdze z wszëtczéch nëch królestw.

Òd V do VII s. Silla pòstãpno dobéwôła nowé dzéle Kòreji. Nôpierwi zaanektowóła leżącą kòl ni kònfederacëjã Gaya. W latach 60 V s. sformòwôła alians z chińską dynestëją Tang ë zawòjowôła Baekje a pózdni Goguryeo. Pò wënëkaniém chińsczich wòjsk, Silla ùsôdzëła pierszé zunifikòwóné państwò, chtërne òbjimało wikszé dzél Kòrejańsczégò Półòstrowa - cząd ten zwóny je Zrzëszonô Silla. Pò ùpadniãcym Goguryeo, ji dôwny generała Dae Joyeong pòprôwadzëł grëpã Kòrejanów do òbéńdë Jilin w Mandżurëji ë ùsôdzëł Balhae (689 - 926) jakò pòsobnicã Goguryeo. Państwò to òsta dobétë bez Kitanów w 926 a wielu zjegò mieszkańców òsta naszińcama Goryeo.

Zrzëszonô Silla rozpôdła sã w pózdnym IX s., a na ji môl nadszedł cząd Pózdniszi Zrzëszony Silli (892 - 936), jaczi zakùńczëł sã ùsôdzenim dynastëji Goryeo. Òbczas cządu Goryeo skòdifikòwóné òsta nowi prawò, ùsôdzoné cywilny służbë a wprowadzony buddizm. Naczął rosnąc kònflikt midzë cywilnyma ë wòjskòwima służbama, bò ti drëdżé bëłë baro lechò òpłacóny. W 1238 na krôj napadło Mòngòlsczé Czezerstwò. Pò wnetka 30-letni wòjnie, òbie starnë pòdpisôłë zgòdã na pòkój, chòc òdbëło so to ze zwënegą Mòngołów. W latach 1340, pò chùtczim rozpôdze Czezerstwa Mòngołów, Kòreja bëła a sztądze robic refòrmë bez ingerencëji jinëch państwów.

W 1392 pò wiôldżim bezkrwawim zôchwace rządu generał Yi Seong-gye ùsôdzëł dynastëjã Joseon (1392 - 1910). Mëszlë sã, że to je nôdłëżi rzãdzącô dinastëjô w Pòréńkòwi Azëji. Król Sejong Wiôldżi (1418 - 1450) ùsôdzëł kòrejańsczi alfabét hangul a sóm cząd béł czasã wielu wôżnëch kùlturowich ë technologijowich zwënégów. Midze 1592 a 1598 na Kòrejã napadłô Japòńskô, le òsta dobétô dzqka pòmòce Chinów. W latach 20 a 30 XV s. państwò cządu Joseon zaatakòwóné òsta przez dinastëjã Manchu Qing, chtërni dobélë téż nad chińską dinastëją Ming.

Z zaczątkã lat 70 XVII s. Japòńskô naczãło proces zmiészaniô chińsczich ćësków w Kòreji a zwiékszaniô swòjëch. W 1895 kòrejańsczi czezerowô Myeongseong òstôłô zamòrdowónô bez Japònów pòd czérownictwã ambasadora Miura Goro. W 1910 Japòńskô zmùszëła Kòrejã do pòdpisaniô traktat ò aneksëji Kòreji.

Òpiéra Kòrejanów na sërą òkùpacëjã zamanfestowôłô sã w wiôldżi pòkòjowi rësznoce 1 strëmiannika 1919, czedë kòl 7000 lëdzy òsta zamòrdowónëch bez japòńsczéch szandarów ë wòjskò. Pò tim samòstójnotnô rësznota baro aktiwno dzejała w Mandżurëji ë Syberëji.

Wicy jakno piãc milionów Kòrejanów bëło régòwónych do robòtë òd 1939 a dzesątczi tësąców chłopów wcygnionych do japòńsczégò wòjska.. Kòl 200 000 dzéwùsów ë białków, w wikszim dzélu z Kòreji ë Chinów, bëło zmùszônëch do prostitucëji, jakno tak zwóné "kòmfortowé białczi".

Kòrejańsczi jãzëk òstôł zakôzany w òficjalnëch dokùmentach a Kòrejanie zmùszani do adoptowania swòjich mionów na japòńsczi ôrt. Wiele z kòrejańsczich kùlturowëch dokôzów òsta zniszczonëch abò wzãtëch do Japòńsczi. Do dzysô téż wiele z nich nalezc jidze w japòńsczich mùzeach abò wëstrzód priwatnëch kòlekcjonérów w USA ë Japòńsczi.

Pò dobécëm nad Japòńską w 1945, ÒZN zjiscëła plan pòdzélu Półòstrowa na dwie òbéńdë, jedna (nordowô) sprôwiana bez sowietów a drëga (pôłniowô) bez amerikanów. Greńcã ùsôdzëlë na 38 równoleżnikù. Pòlitika Zëmny Wòjny sprawiła, że w 1948 rokù ùsôdzone òstałë dwa apartne rządy ë państwa, Nordowi ë Pôłniowi Kòreji. W czerwińcu 1950 rokù naczãła sã kòrejańskô wòjna, a zakùńczëła w 1953. Milionë cywilów zdżinãło a òbczas bòmbòwëch ataków przeprowadzonëch bez amerikańsczé wòjska zniszczonëch òsta wikszi dzél nordowëch gardów. Wòjna zakùńcza sã ùgòdą z wnetka taką samą greńcą jaka bëła ùsôdzona przóde. Òba państwa kòrejańsczé òficjalno prowadzą pòlitiką sprałãczenia Kòreji.

Sparłãczenié Kòreji

Wëszëzne kòrejańsczich krajów baro pòwòżno pòdchôdzą do problemù sparłãczënia. Wiele gôdków na tą temã miało ju môl, leno jesz niżódna nie dała rozwiązaniô, w pierszi réze przez òbzéranie sã na dejologiczne ë pòliticzne zjinaczi. Westrzód Kòrejanów nie dżinie mëszl ò kùlturowi ë nôrodny blëzotë òbù państw a wiele rodzëzn je pòdzélonëch sztëczną greńcą. Nót je dostrzéc, że òd czasu zakùńczeniô kòrejańsczi wòjny w 1953 rokù, Kòreje nie pòdpisałë pòkòjowiégò traktatu, tedë są jesz w stónie wòjny.

Zôwadą w zrzëszenim mòże bëc téż lãk Kòrejanów przed mòżlëwima problemama jaczi mògą z tegò wińc. Òbie Kòreje mają apartny rozwij, tedë jich gòspòdarka je na jinëch równiszczach. W przërównanim do sparłãczenia Miemców, nót je dozdrzéc, że stón gòspòdarczi Pôłniowi Kòreji je wiele lechszi nigle ti w Zôpadny Miemiecczi, a ekònomija Nordowi Kòreji na zacht lechszi równiszcze nigle bëło to we Pòrénkòwi Miemiecczi. Kùltura òbù krôjów téż naczina sã jinaczëc, równak stôrôkòrejańsczé zwëczi ë kùltura są òglowò znóné.

W 1991 rokù na mionkach w stołowim tenise w Chiba w Japòńsczi nôrodne zdrëszënë òbù krôjów wëstãpiłe jakno jedna zdrëszëna Kòreji. W rokù 2000 na latny òlimpiadze w Sydney a téż w 2004 w Atenach zdrëszënë pòłniowò- ë nordowòkòrejańsczé wëstãpiłe na naczãcé pòd jedną faną. Na latny òlimpiadze w Pekinie ùmësloné je całowny sparłãczenié òbù zdrëszënów.

Pòlitika

Nordowô Kòreja òficjalno rozpòmionëjë pòlitikã samòòbstojenia (Juche), równak baro mòcno zanôlégô òd pòmòcë z Chin, Rùsczi, Pôłniowi Kòreji ë ÒZN. Dlô procëmnotë, Pôłniowô Kòreja, chternëj gòspòdarka je wòlnorënkòwô, je w pierszi dzesątce nôlepi rozwiniãtich krôjów na swiece. Òba te krôje mają dbã, żebë znowa sparłãczëc Kòrejã w jedno państwò.

Geògrafijô

Kòreja pòłożonô je na Kòrejańsczim Półòstrowie w nordowò-pòrénkòwy Azëji. Grańczë z dwoma krôjama ë trzema mòrzama. Òd starnë nordowòzôpadny rzéka Yalu òddzelô Kòrejã òd Chin a òd nordowòpòrénkòwi rzéka Tumen z Ruską. Pò zôpadny starnie Kòreji je Żółti Mòrze, na pôłnim je Zôpadnochińsczé Mòrze a òd pòrénkù Japòńsczé Mòrze (zwóne w Kòreji Pòrénkòwim Mòrzã abò Pòrénkòwòkòrejańsczim Mòrzã). Wikszé òstrowë to Jeju-do, Ulleung-do ë Dokdo.

Pôłniowi ë zôpadny part Kòreji to dobrze rozwiti rówiznë, a pòrénkòwi ë nordowi są barżi górzistim môlã. Górë òbstąją na 70% wiéchrzëznë krôju. Nôwikszim szczitã Kòreji je Baekdu (2744 m n.r.m., w Chiach miono ti górë to Changbaishan). Góra ta je téż greńcã z Chinama. Na pôłnie òd ti góry rozcygô sã górzisti môl zwóny Gaema Gowon. Te górë pòwsta w przédnym dzélu òbczas kenozojowi òrogenezë ë dzélkama òbkrëti są wùlkanowim szofã. Na pôłnie òd Gaema Gowon wësoczi górë rozcygają sã zdłużą pòrénkòwégò ùbrzegù półòstrowa. Òne zwóné sã Baekdudaegan. Niechtërne z ji wikszich szczitów to Sobaeksan (2184 m), Baeksan (1724 m), Geumgangsan (1638 m), Seoraksan (1708 m), Taebaeksan (1567 m) ë Jirisan (1915 m). Je téż wiele mniészëch rézów gór jidącëch zdłużą rézë Baekdudaegan. Òstałë òne zrobioné òbczas mezozojowi òrogenezë.

W procëmnoce do stôrszëch górów w kòntinentalny Kòreji, wiele wôżnëch òstrowów pòwsta dzãka aktiwnotë wùlkanów w cządze kenozojowi òrogenezë. Jeju-do, chtërne naleze sã za pôłnowim ùbrzëgã, je wiôldżim wùlkanowim òstrowã, chtërnegò nôwëższa góra Halla (1950m), je téż nôwëższô w Pôłniowi Kòreji. Ulleung-do je wùlkanowim òstrowã na Japòńsczim Mòrzu.

Kùltura

W stôrëch chińsczich tekstach Kòreja zwónô je Kumsu Kangsan, co dokładno òznôczô "rzéka ë górë wëszëtë na jedwabiu". Chińczycë flot rechòwalë sã z mésternotã mieszkańców Kòreji w robienim nôlepszégò jedwôbiu. W VII ë VIII s. òbstojałë wòdne ë lądowi hańdlowi szlachë z Kòreji do arabsczich krôjów. Òd 751 rokù brëkòwano w Kòreji drzewianëch bloków do zapisënków. W 1232, na dołgò przed Gutenbergã, pierszi rôz ùżëto rësznë drëkarsczé znaczi z metalu do wëdawania tekstów. Òbczas cządu Goreyo rozpòmiónowôła sã na całi òbéńdze jedwôbnô przerobina, a ceramiowi wërobinë z niebieskò-zelonégò celadonu òstałë sã kòrejańską òsoblëwòscą. Pòriwny rost kùlturë w cządze Joseon, sprôwiony bëł rozszérzaniém sã kùlturë Chin z czasu dinastëji Ming. W cządze tim rozwijała aã zwëkòwô kùńszta ë rzemiãsła, jakno ceramika z biôłegò caledonu, lepszi jedwôb ë papiér, ruchna ë wiejôcze. Tedë téż pòwstôł kòrejańsczi alfabét hangeul ë zrobiono a ùżëto pierszi na swiece pancerny wòjnowi òkrãt.

Planszowé ë kôrtowé grë

W Kòreji je wiele widzałëch planszowëch grów. Baro widzałô wëstrzódka stôrszëch ë młodszëch chłopów je gra go, zwónô w Kòreji baduk. Kòrejańskô wersëjô szachów mô miono janggi ë ji pòdspòdlim je stôrô wersëjô chińsczéch szachów. Widzałą rodzynną grą na całi òbéńdze Kòreji je yut. Zwëkòwą grą je téż golpae, czëlë chińsczé domino.

Westrzódka kôrtowëch grów widzałé są minhato a téż hulla.

Kùchnia

Kòrejańskô jôda je choba nôbarżi znónô z kimchi, czëlë zaprawiónëch ë kwaszonëch ògrodzëznów, w przédnym dzélu kapùstë a téż paprikow chilli. Barô wôżny môl zajimają téż rëbë z rostu, piekłi ë gòtowóné. Widzałima przëzjôdkama są bulgogi, galbi ë samgyeopsal. Kòrejańsczé môltëchë zamëkają w se téż zupë czë piekłi miãso czãsto robioné z bónkòwą pastą dwenjang. Òglowé dania to bibimbap, naengmyeon, galbitang ë dwenjang jjigae.