Zédżer

Zédżer – przërëchtënk do cągłégò pòmiaru, mierzënkù czasu.^[1] Insze słowë ò zédżerze: gòdzynk, czëkôcz, zégark, czasownik, òkrôwka.^[2]

Zédżerë mòżnô pòdzelëc na:

Zédżerë, chtërne wëkòrzëstëwają do pokazaniô na tarczã i wskôzë.
Zédżerë, chtërne wëkòrzëstëwają do pokazaniô symbolów fazów miesąca itp.
Zédżerë cyfrowë, chtërne wëkòrzëstëwają do pokazaniô cekłokristaliczné wëswietlaczë abò diodowé. ^[3]

Ôrtë zédżerów

Zédżerë òparte na môtëralnëch rzôdzëznów i prostëch fizycznych rzôdzëznów

słuńcowé zédżerë
miesądzowé zédżerë
piôskòwé zédżerë (klepsydra)
òdżinowé zédżerë (swieca)
òléwné zédżerë

Zédżerë òparte na barżi skomplikowanëch mechanizmów i fizycznych rzôdzëznów

werkòwé zédżerë (rëchadłowé, balansowé)
kwarcowé zédżerë,
atomòwé zédżerë,
zédżerë synchronizowóné radiowymi falami ze wzorowim zédżerem,
pùlsarowé zédżerë,

Pòdzél zédżerów òparti na sposobach wskazëwania czasu

tôrczowi zédżer,
12 gòdzynowi wskazówkòwi tôrcz (mòże bëc sekùndownik),rzòdkô czej mòże bëc téż 24 gòdzynowi wskazówkòwi tôrcz,
wielotôrczowi ò zmiennym ùkłôdze rozmaitych elementów.
diodowi zédżer (wëskrzawa z diodami LED),
cekłokristaliczny zédżer (wëskrzawa cekłokristalicznô),
kôrtkòwi zédżer ( mô plastikòwé kôrtczi , ùżiwóny nierôz na banowiszczach)
projekcyjny zédżer (małi projektór wëswiéca czas na scanã abò pósowã)
zwãnkòwi zédżer (gòdzëna podôwana zwãnkòwo),
dotikòwi zédżer (òn je dlô niéwidomëch lëdzy).

Zastosowanié zédżerów

Zédżerë nalôzłë zastosowanié do mierzeniô i wskazëwaniô czasu w rozmaitëch célów:

w astronomji (astronomiczné zédżerë i atomowé zédżerë)
w òglowim codniowim użytku (dodómowé zédżerë, bùdzëdła, banowiszczowé zédżerë, minutniczi, zédżerczi, wieżowé zédżerë)
w spòrce (stoperë, szachòwé zédżerë,gòłąbczé zédżerë)
w nawigacji i w żeglarstwié (chronometrë, wachtowé zédżerë)
w samoczinnëch urządzeniach (ùkłôdowë zédżerë, téż należą zédżerë kómpùtrów, rozmaite programatorë np. piérnic)
jakò włãcznczi i wëłãczniczi (czasowi zómk)

Bùdowa zédżerów

Pôdstawowô bùdowa zédżera objem sztërë wôżné, znaczącé òdrzinczi, segmentë taczé, jak:

wskôzywôczé i sygnalné aparatë (np. wëskrzëwaczé, pòkôzywôczé: gòdzënowô, minutowô i sekùndowô, rozmaite gòndżi i pòzytiwczi),chtërne przekazëwają użytkownikowi informacje ò tim, jaczi ju minął czas.
zdroje napãdu (np. bateriô razã z mòtórã, sprãżëna, obcãżniczi), chtërne zédżer nadôwają w ruch i ón tedë chòdzy)
regùlatorë chòdu (np. biegas, balans, kwarcowi generator) wëwòłującë czasowë impuls)
liczniczki cykli (zãbatë zimnicze, sumator), chërne rechòwùją impuls regulatora)

Historejô zédżerów

Słoneczny zédżer – pòwstôł ju przed 4000 lat, ju tedë znóny i ùżiwóny w Egipcie. Na skalã tegò zédżerza pôdôł céń wskózywôcza, chtëren pòkôzywół gòdzëna, le jeno czedë swiécëło suńce,
Wòdny zédżer – ùżiwóny béł kòl 2700 ròkù p.n.e. w Egipcie w kòmùdné dnie i òb noc. Strata wodë, chtërno ùbiwa z dzurë kamiannégò statkù wëznôcza mijający czas.
Piôskòwi zédżer – ùżiwóny béł od kòl 2700 ròkù p.n.e. téż w Egipcie.
Mechanizmòwi zédżer, chtëren wënalózł Liang Lingzan z Chinów.
Swiécowi zédżer – chtëren béł wënalazłi ju kòl 1000 lat temù. W tim zédżerze pòlącô sã swiéca wëznôcza mijanié czasu.
Astronomiczny wodno mechanizmowi zédżer wënalazłi przë Su Songa z Chinów.
W 1090 ròkù bëłë znóné mechanizmowé wieżowé zédżerë.
W 1364 ròkù – pòwstôł pierszi òpis mechanizma zédżerowégò, chtëren opracował Giovanni da Dondi
Wahadłowi zédżer - jakno piersi mierzëł sekùndë, òn pòwstôł w 1667 rokù.
W 1680 rokù pòjawiła sã na swiece pierszô sekùndowô wskóza.
Òkrãtowi chronometr, chtëren wënalôzł John Harrison, pòwstół w 1761 rokù.
Zégark na rãkã - pòwstół w 1810 rokù. Jegò mechanizm òpracował Breguet (zégarczi).
Elektromagneticzny zédżer - pòjawił sã w kòl 1810 ròkù. Wënalôzcą béł Matthias Hipp.
Kwarcowi zédżer - pòwstół w 1929 ròkù. Te kwarcowé zégarczi na rãkã mierzą czas z wiôlgą dokładnoscą. Produkùje sã je òd 1969 ròkù.
Atomòwi zédżer - baro dobri. Chòdzy z dokładnoscą co do 1 sekùndë na 300 000 lat.

Pierszi atomòwi zédżer powstôł w 1948 ròkù.

Zédżer pùlsarowi, chtëren powstôł w 2011 ròkù.

Dolmaczenié na jinsze jãzyki

angielsczi - clock
pòlsczi – zegar
baskijsczi – erloju, ordulari
chòrwacczi – sat
duńsczi – ur
fińsczi – kello
francusczi – horloge, pendule
galicyjsczi – reloxo
hispańczi – reloj, contador
niemiecczi – Uhr
pòrtugalsczi – relógio
słowacczi – hodiny
szwecczi – klocka
włosczi - orologio

Przëpise

↑ Labùdda Jaromira, Zôrno mòwë kl IV – VI dzél I, Kaszëbskò – Pòmòrsczé Zrzeszenié, Gduńsk 2007
↑ Gòląbk Eùgeniusz, Wiéldżi pòlskò – kaszëbsczi słowôrz, Tom I, II Kaszëbskò – Pòmòrsczé Zrzeszenié, Gduńsk 2013.
↑ Pioch Danuta, Kaszëbizna dlô dorosłëch. Kaszëbskò – Pòmòrsczé Zrzeszenié, Gduńsk 2007

[1] Labùdda Jaromira, Zôrno mòwë kl IV – VI dzél I, Kaszëbskò – Pòmòrsczé Zrzeszenié, Gduńsk 2007

[2] Gòląbk Eùgeniusz, Wiéldżi pòlskò – kaszëbsczi słowôrz, Tom I, II Kaszëbskò – Pòmòrsczé Zrzeszenié, Gduńsk 2013.

[3] Pioch Danuta, Kaszëbizna dlô dorosłëch. Kaszëbskò – Pòmòrsczé Zrzeszenié, Gduńsk 2007

[1]

[2]

[3]