Zédżer

Z Wikipedia
Zédżer
Piôskòwi zédżer - klepsydra
Orloj, astronomiczné zédżer z Pradżi
Słuńcowy zédżer na Rôtëszu w Gduńsku
Elektroniczno-wòdny zédżer w Kanazawa, Japòńskô

Zédżer – przërëchtënk do cągłégò pòmiaru, mierzënkù czasu.[1] Insze słowë ò zédżerze: gòdzynk, czëkôcz, zégark, czasownik, òkrôwka.[2]

Zédżerë mòżnô pòdzelëc na:

  • Zédżerë, chtërne wëkòrzëstëwają do pokazaniô na tarczã i wskôzë.
  • Zédżerë, chtërne wëkòrzëstëwają do pokazaniô symbolów fazów miesąca itp.
  • Zédżerë cyfrowë, chtërne wëkòrzëstëwają do pokazaniô cekłokristaliczné wëswietlaczë abò diodowé. [3]


Ôrtë zédżerów[edicëjô | editëjë zdrój]

Zédżerë òparte na môtëralnëch rzôdzëznów i prostëch fizycznych rzôdzëznów[edicëjô | editëjë zdrój]

  • słuńcowé zédżerë
  • miesądzowé zédżerë
  • piôskòwé zédżerë (klepsydra)
  • òdżinowé zédżerë (swieca)
  • òléwné zédżerë

Zédżerë òparte na barżi skomplikowanëch mechanizmów i fizycznych rzôdzëznów[edicëjô | editëjë zdrój]

  • werkòwé zédżerë (rëchadłowé, balansowé)
  • kwarcowé zédżerë,
  • atomòwé zédżerë,
  • zédżerë synchronizowóné radiowymi falami ze wzorowim zédżerem,
  • pùlsarowé zédżerë,

Pòdzél zédżerów òparti na sposobach wskazëwania czasu[edicëjô | editëjë zdrój]

  • tôrczowi zédżer,
  • 12 gòdzynowi wskazówkòwi tôrcz (mòże bëc sekùndownik),rzòdkô czej mòże bëc téż 24 gòdzynowi wskazówkòwi tôrcz,
  • wielotôrczowi ò zmiennym ùkłôdze rozmaitych elementów.
  • diodowi zédżer (wëskrzawa z diodami LED),
  • cekłokristaliczny zédżer (wëskrzawa cekłokristalicznô),
  • kôrtkòwi zédżer ( mô plastikòwé kôrtczi , ùżiwóny nierôz na banowiszczach)
  • projekcyjny zédżer (małi projektór wëswiéca czas na scanã abò pósowã)
  • zwãnkòwi zédżer (gòdzëna podôwana zwãnkòwo),
  • dotikòwi zédżer (òn je dlô niéwidomëch lëdzy).

Zastosowanié zédżerów[edicëjô | editëjë zdrój]

Zédżerë nalôzłë zastosowanié do mierzeniô i wskazëwaniô czasu w rozmaitëch célów:

  • w astronomji (astronomiczné zédżerë i atomowé zédżerë)
  • w òglowim codniowim użytku (dodómowé zédżerë, bùdzëdła, banowiszczowé zédżerë, minutniczi, zédżerczi, wieżowé zédżerë)
  • w spòrce (stoperë, szachòwé zédżerë,gòłąbczé zédżerë)
  • w nawigacji i w żeglarstwié (chronometrë, wachtowé zédżerë)
  • w samoczinnëch urządzeniach (ùkłôdowë zédżerë, téż należą zédżerë kómpùtrów, rozmaite programatorë np. piérnic)
  • jakò włãcznczi i wëłãczniczi (czasowi zómk)

Bùdowa zédżerów[edicëjô | editëjë zdrój]

Pôdstawowô bùdowa zédżera objem sztërë wôżné, znaczącé òdrzinczi, segmentë taczé, jak:

  • wskôzywôczé i sygnalné aparatë (np. wëskrzëwaczé, pòkôzywôczé: gòdzënowô, minutowô i sekùndowô, rozmaite gòndżi i pòzytiwczi),chtërne przekazëwają użytkownikowi informacje ò tim, jaczi ju minął czas.
  • zdroje napãdu (np. bateriô razã z mòtórã, sprãżëna, obcãżniczi), chtërne zédżer nadôwają w ruch i ón tedë chòdzy)
  • regùlatorë chòdu (np. biegas, balans, kwarcowi generator) wëwòłującë czasowë impuls)
  • liczniczki cykli (zãbatë zimnicze, sumator), chërne rechòwùją impuls regulatora)

Historejô zédżerów[edicëjô | editëjë zdrój]

Angbuilgu - mòbilny, słoneczny zédżer z Koreji, cząd dinastëji Joseon
  • Słoneczny zédżer – pòwstôł ju przed 4000 lat, ju tedë znóny i ùżiwóny w Egipcie. Na skalã tegò zédżerza pôdôł céń wskózywôcza, chtëren pòkôzywół gòdzëna, le jeno czedë swiécëło suńce,
  • Wòdny zédżer – ùżiwóny béł kòl 2700 ròkù p.n.e. w Egipcie w kòmùdné dnie i òb noc. Strata wodë, chtërno ùbiwa z dzurë kamiannégò statkù wëznôcza mijający czas.
  • Piôskòwi zédżer – ùżiwóny béł od kòl 2700 ròkù p.n.e. téż w Egipcie.
  • Mechanizmòwi zédżer, chtëren wënalózł Liang Lingzan z Chinów.
  • Swiécowi zédżer – chtëren béł wënalazłi ju kòl 1000 lat temù. W tim zédżerze pòlącô sã swiéca wëznôcza mijanié czasu.
  • Astronomiczny wodno mechanizmowi zédżer wënalazłi przë Su Songa z Chinów.
  • W 1090 ròkù bëłë znóné mechanizmowé wieżowé zédżerë.
  • W 1364 ròkù – pòwstôł pierszi òpis mechanizma zédżerowégò, chtëren opracował Giovanni da Dondi
  • Wahadłowi zédżer - jakno piersi mierzëł sekùndë, òn pòwstôł w 1667 rokù.
  • W 1680 rokù pòjawiła sã na swiece pierszô sekùndowô wskóza.
  • Òkrãtowi chronometr, chtëren wënalôzł John Harrison, pòwstół w 1761 rokù.
  • Zégark na rãkã - pòwstół w 1810 rokù. Jegò mechanizm òpracował Breguet (zégarczi).
  • Elektromagneticzny zédżer - pòjawił sã w kòl 1810 ròkù. Wënalôzcą béł Matthias Hipp.
  • Kwarcowi zédżer - pòwstół w 1929 ròkù. Te kwarcowé zégarczi na rãkã mierzą czas z wiôlgą dokładnoscą. Produkùje sã je òd 1969 ròkù.
  • Atomòwi zédżer - baro dobri. Chòdzy z dokładnoscą co do 1 sekùndë na 300 000 lat.

Pierszi atomòwi zédżer powstôł w 1948 ròkù.

  • Zédżer pùlsarowi, chtëren powstôł w 2011 ròkù.

Dolmaczenié na jinsze jãzyki[edicëjô | editëjë zdrój]

  • angielsczi - clock
  • pòlsczi – zegar
  • baskijsczi – erloju, ordulari
  • chòrwacczi – sat
  • duńsczi – ur
  • fińsczi – kello
  • francusczi – horloge, pendule
  • galicyjsczi – reloxo
  • hispańczi – reloj, contador
  • niemiecczi – Uhr
  • pòrtugalsczi – relógio
  • słowacczi – hodiny
  • szwecczi – klocka
  • włosczi - orologio

Przëpise[edicëjô | editëjë zdrój]

  1. Labùdda Jaromira, Zôrno mòwë kl IV – VI dzél I, Kaszëbskò – Pòmòrsczé Zrzeszenié, Gduńsk 2007
  2. Gòląbk Eùgeniusz, Wiéldżi pòlskò – kaszëbsczi słowôrz, Tom I, II Kaszëbskò – Pòmòrsczé Zrzeszenié, Gduńsk 2013.
  3. Pioch Danuta, Kaszëbizna dlô dorosłëch. Kaszëbskò – Pòmòrsczé Zrzeszenié, Gduńsk 2007