Malëna
.jpg)
Malëna włascëwô (Rubus idaeus L.) – gatënk roscënë wielolatni z rodzëznë różowatëch. W stônie dzëczim wëstãpùje dosc telé krézu Azjë a téż w wnetka całi Eùropie, òkrôm Portugalië i Jislandië. W Pòlsce je pòspòlitô na całim òbszarzë. Je ùprawiônô w wielu regionach swiata
Mòrfologiô
[edicëjô | editëjë zdrój]- Sztrąpel
- Czerz dorôstający do 2 m wësokòscë, z pòdzemnyma rozłogama. Lécczi wëdłużoné rózgòwato i łukòwò zwieszoné, pòkryté kòlcama.
- Lëstë
- 3-5-7 lëstkòwé, z wiérzchù nadżé, ze spòdkù biało kùtnerowato włosaté, bòczné lëstczi sedzącé. Brzég lësta òstro piłkòwóny. Lëste lécków brzadującëch wiedno trzëlëstkòwé (nie tëkù so nowëch òdmianów brzadującëch na léckach jednorocznëch).
- Kwiatë
- Biôłé, zwisłé, zebrôné w lózné grona abò wiechë. Kwitnie òd môja do zélnika. Roscënë miododajné.
- Brzôd
- Składô sã z licznëch, czerwionëch, rzôdkò żółtëch abò cymnopùrpùrowëch ("czôrné malinë") pùszysto włosatëch môłëch pestkòwców zebrônëch w brzôd zbiorowé, pòtoczno zwôné "malënami". W pòrze drzenieniô lekkò òddzélô sã òd stożkòwatégò spòdu kwiatowégò (w procemnoce do jeżënë). Semio ò strukturze jaderkówaté, pòmarszczoné.
Biologiô ë ekòlogiô
[edicëjô | editëjë zdrój]Czerz, nanonofanerofit. Rosce w lasach, zarostach, ziołorostach, na srãbach, na rzmach. Na niżu i w gòrach do 2000 m n.p.m. W klasyfikacjë zbiorowisk roscënëch gatënk charakterysticzny dlô klasë (Cl.) Epilobietea angustifolii i karna roscënoscë Rubetum idaei. Roscëna z wiôldżima wëmôganiama glebòwima. Rosce nôlepié na stanowiszczach òsłoniãtëch òd słuńca i letkò zacymnionych. Preferëje lózne, niezbët sëché, żëzné ë bògaté w składniczi pòkarmowé glebë ò letkò kwasnym òdczinie. Malëna je rosceną ò wiôldżé òdpornoscë na zëmno.
Zastosowônié
[edicëjô | editëjë zdrój]- Roscëna ùprawnô. Je ùprawiônô òd strzédnich wiekòw jakno czerz òwòcowé. Ji ùprawa je w Pòlsce dosc rozkòscérzonô. W ùprawie nalézimë réga òdmianów ùprawnëch mdącëch mieszańcami midzygatënkòwima. Fòrma tipowô ë mnodżé òdmianë brzadują na léckach dwùlatnëch, òd niedôwna jistnieją w ùprawie òdmianë brzadujące na léckach jednorocznëch.
- Kùńszt kùlinarny. Brzôd je smaczné ë pachnącé, nadôwô sã do jedzeniô na sërowo, jak i na zaprawë: soczi, marmòladë, kònfiturë. Wedle òbecnoscë związków pùrynowëch mùszą jich rôwnak ùnikac chòrzy na pòdagrã a téż zapôlenié nérek. Ù nienechtërnëch lëdzi malënë wëwołiwają ùczulenié. Ù dzëkò rosnącëch malën brzôd je baro czãsto robaczëwé.
- Roscëna leczniczô:
- Doczëzna zelarskô: brzôd Fructus Rubi idaei (Bacca Rubi idaei) bòkadny w cëczier (sacharoza, fruktoza, glukòza), òlejek etericzny, pektynë, pòchòdné cyjanidinë, réga witaminów (E,B1,B2,B6) a téż kwasë òrganiczné jak chodzbë: citrinowi, jabkòwi i salicylowi; a téż lëstë – Folium Rubi idaei – wiôlgô zawartosc witaminë C (300 mg%), garbników, kwasë òrganiczni, slëża, żëwice.
- Dzejanié: Brzôd mô skùtkòwanié napòtné i òglowo wzmôcniającé ze wzglãdu na zawartosc witamin. Pòdobne dzejanié, le jesz mòcniészi mają lëstë, chtërne òkróm tegò skùtkùją mòczopãdnie, żôłcopãdnie, procëmzapôlnie, procëmbakterijnie, scygająco ë pòprôwiają przemianã materië. Napar z suszu brzadowégò i lësti wëkòrzistëje sã w stónach gòrączkòwëch.
Òsoblewòscë
[edicëjô | editëjë zdrój]- Dôwniej wëwôr z lësti w mieszônce z pòtażim wëkòrzistiwôno do farbòwanié włosów na czôrno.
- Je żëwicelim wąsewnicë mòtyli, m.in. miedwiedówczi włodarczi i barczatczi wilczomleczówczi.
- Wedle Pulsu Biznesu w rokù 2012 ze zbiorã 127 tys ton Pòlska bëła nôwikszim producentã malën na swiece[1]. Dane FAO za lata 2009-2011 pòdają że ze 140 tys. ton rocznie nôwikszim producentã je Rosja a te Azerbejdżan a Pòlska zajimùje trzecy plac ze strzédnym plónã 97,5 tys ton[2].