Malëna

Z Wikipedia
Malëna włascëwù
Malëna

Malëna włascëwô (Rubus idaeus L.) – gatënk roscënë wielolatni z rodzëznë różowatëch. W stônie dzëczim wëstãpùje dosc telé krézu Azjë a téż w wnetka całi Eùropie, òkrôm Portugalië i Jislandië. W Pòlsce je pòspòlitô na całim òbszarzë. Je ùprawiônô w wielu regionach swiata

Mòrfologiô[edicëjô | editëjë zdrój]

Sztrąpel
Czerz dorôstający do 2 m wësokòscë, z pòdzemnyma rozłogama. Lécczi wëdłużoné rózgòwato i łukòwò zwieszoné, pòkryté kòlcama.
Lëstë
3-5-7 lëstkòwé, z wiérzchù nadżé, ze spòdkù biało kùtnerowato włosaté, bòczné lëstczi sedzącé. Brzég lësta òstro piłkòwóny. Lëste lécków brzadującëch wiedno trzëlëstkòwé (nie tëkù so nowëch òdmianów brzadującëch na léckach jednorocznëch).
Kwiatë
Biôłé, zwisłé, zebrôné w lózné grona abò wiechë. Kwitnie òd môja do zélnika. Roscënë miododajné.
Brzôd
Składô sã z licznëch, czerwionëch, rzôdkò żółtëch abò cymnopùrpùrowëch ("czôrné malinë") pùszysto włosatëch môłëch pestkòwców zebrônëch w brzôd zbiorowé, pòtoczno zwôné "malënami". W pòrze drzenieniô lekkò òddzélô sã òd stożkòwatégò spòdu kwiatowégò (w procemnoce do jeżënë). Semio ò strukturze jaderkówaté, pòmarszczoné.

Biologiô ë ekòlogiô[edicëjô | editëjë zdrój]

Czerz, nanonofanerofit. Rosce w lasach, zarostach, ziołorostach, na srãbach, na rzmach. Na niżu i w gòrach do 2000 m n.p.m. W klasyfikacjë zbiorowisk roscënëch gatënk charakterysticzny dlô klasë (Cl.) Epilobietea angustifolii i karna roscënoscë Rubetum idaei. Roscëna z wiôldżima wëmôganiama glebòwima. Rosce nôlepié na stanowiszczach òsłoniãtëch òd słuńca i letkò zacymnionych. Preferëje lózne, niezbët sëché, żëzné ë bògaté w składniczi pòkarmowé glebë ò letkò kwasnym òdczinie. Malëna je rosceną ò wiôldżé òdpornoscë na zëmno.

Zastosowônié[edicëjô | editëjë zdrój]

  • Roscëna ùprawnô. Je ùprawiônô òd strzédnich wiekòw jakno czerz òwòcowé. Ji ùprawa je w Pòlsce dosc rozkòscérzonô. W ùprawie nalézimë réga òdmianów ùprawnëch mdącëch mieszańcami midzygatënkòwima. Fòrma tipowô ë mnodżé òdmianë brzadują na léckach dwùlatnëch, òd niedôwna jistnieją w ùprawie òdmianë brzadujące na léckach jednorocznëch.
  • Kùńszt kùlinarny. Brzôd je smaczné ë pachnącé, nadôwô sã do jedzeniô na sërowo, jak i na zaprawë: soczi, marmòladë, kònfiturë. Wedle òbecnoscë związków pùrynowëch mùszą jich rôwnak ùnikac chòrzy na pòdagrã a téż zapôlenié nérek. Ù nienechtërnëch lëdzi malënë wëwołiwają ùczulenié. Ù dzëkò rosnącëch malën brzôd je baro czãsto robaczëwé.
  • Roscëna leczniczô:
    • Doczëzna zelarskô: brzôd Fructus Rubi idaei (Bacca Rubi idaei) bòkadny w cëczier (sacharoza, fruktoza, glukòza), òlejek etericzny, pektynë, pòchòdné cyjanidinë, réga witaminów (E,B1,B2,B6) a téż kwasë òrganiczné jak chodzbë: citrinowi, jabkòwi i salicylowi; a téż lëstë – Folium Rubi idaei – wiôlgô zawartosc witaminë C (300 mg%), garbników, kwasë òrganiczni, slëża, żëwice.
    • Dzejanié: Brzôd mô skùtkòwanié napòtné i òglowo wzmôcniającé ze wzglãdu na zawartosc witamin. Pòdobne dzejanié, le jesz mòcniészi mają lëstë, chtërne òkróm tegò skùtkùją mòczopãdnie, żôłcopãdnie, procëmzapôlnie, procëmbakterijnie, scygająco ë pòprôwiają przemianã materië. Napar z suszu brzadowégò i lësti wëkòrzistëje sã w stónach gòrączkòwëch.

Òsoblewòscë[edicëjô | editëjë zdrój]

  • Dôwniej wëwôr z lësti w mieszônce z pòtażim wëkòrzistiwôno do farbòwanié włosów na czôrno.
  • Je żëwicelim wąsewnicë mòtyli, m.in. miedwiedówczi włodarczi i barczatczi wilczomleczówczi.
  • Wedle Pulsu Biznesu w rokù 2012 ze zbiorã 127 tys ton Pòlska bëła nôwikszim producentã malën na swiece[1]. Dane FAO za lata 2009-2011 pòdają że ze 140 tys. ton rocznie nôwikszim producentã je Rosja a te Azerbejdżan a Pòlska zajimùje trzecy plac ze strzédnym plónã 97,5 tys ton[2].

Bibliografiô[edicëjô | editëjë zdrój]

  1. http://wyborcza.biz/biznes/1,100969,14182612,_Puls_Biznesu___Republika_malinowa.html?biznes=warszawa#
  2. http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567#ancor.%7Ctytuł=FAOSTAT - Crops Production|data dostępu=28-06-2013|jęyk=en