Neùtronowô gwiôzda

Neùtronowô gwiôzda – pòwstaje w wënikù wëbùchù gwiôzdë tzw. supernowi w póznym stadium ewòlucji gwiôzdów. Gwiôzda ò mase wiãkszi jak 10 masów Słuńca, wëtwôrzô ù kresu swòji ewòlucji żelôzny dërżéń wielkòscë Zemi, w chtërnym nie mògą ju zachôdac reakcje jądrowi syntezë. Elektronë ^(pl) pãdzą tedë z prãdkòscą równą bezlëcha prãdkòscë widu ^(pl). Cësnienié rozpãdzonëch elektronów równoważi grawitacyjną sëłã przëcyganiégò gãsti materie. Ale przë dostateczno wiôldżi energii elektronów (temperatura wënôszô tedë kòl 10 miliardów Kelwinów), parłãczą sã òne z protonama, twòrzącë neùtronë. Cësnienié maleje, grawitacyjné òddzałiwanié bierze górã i w niecałą sekùndã dërżéń sã zapôdô i zamiéniô w neùtronową gwiôzdã. Dzél wëzwòlony przi tim energii je przekôzóny materii òtaczający dërżéń, chtërna z prãdkòscą czilenôscë tesący kilometrów na sekùndã rozbiégô sã w kòsmiczny przestrzeni. Całé zjawiskò, widoczné z daleka jakno gwôłtowny rozbłisk, nosy pòzwã supernowi II tipù.

Fizyka

Gãstosc neùtronowi gwiôzdë przekrôczô 10¹² g/cm³ i w centrum je wiãkszô jak w atomòwim jądrze, a strzédnice neutronowych gwiôzdów są w grańcach òd 10 do 100 km. Jich masa mòże bëc nôwëżi kòl 2,8 raza wiãkszô òd masë Słuńca. Żlë cząstczi wëbùchù są masywniészé to pòwstôwô czôrnô dzura. Neùtronowi gwiôzdë są dlô nas òstatnim zdrzódłã jinfòrmacjëji ò nôbarżi skrajnym, a jesz dostãpnym òbserwacji stanie materii we Wszechswiece. Szacëje sã, że co tësãcznô gwiôzda w naszi Galaktice to neùtronowô gwiôzda.

W 2004 rokù ùczałi ùszacowelë parametrë neùtronowi gwiôzdë w ùkładze pòdwójnym EXO 0748-677. Strzédnica ti gwiôzdë mô kòl 23 km (plus minus 6km) a masa 1,8 Mas Słuńca (plus minus 0,5). Je to pierwszi tak dokładny szacënk paramétrów neùtronowi gwiôzdë.

Òbczas twòrzeniô sã neùtronowi gwiôzdë, parmiéń maleje. Z zasadë zachòwaniô mòmentu pãdu wënikô, że nastãpùje tedë zwiãkszenié prãdkòscë wirowaniô gwiôzdë. Czas òbkrãceniô mòże wënaszac òd ùłamka sekùndë do pôra sekùndów. Òbkrãcenié pùlsarów twòrzi mòcné radiowé promieniowanié. Je to spòwòdowóné ruchã plazmë i zmianë magnetycznégò pòla, ale dokładnégò mòdelu pòwstôwaniô tëch impùlsów jesz nie znajemë.

Neùtronowé gwiôzdë òkróm pùlsëjącégò radiowégò promieniowaniô emitëją téż pulsującé promieniowanié widzalné i rentgenowsczé. Te òkresë pùlsacji zdrzeszoné są z òkresã òbkrãceniô gwiôzdë, a mòdel emisje radiowégò promieniowaniô przëpòminô përznã blizã. Radiowé promieniowanié pùlsara je emitowóné jakno wiązka i jak na Zemi je òno òdbieróné, òznôczô to, że Zemia je w strëdzë tegò promieniowaniô.

Nôbarżi znónym pùlsarã je pùlsar w Dôczëznie Kraba. W centrum ti dôczëzny znajdëje sã ùltragãstô neùtronowô gwiôzda, chërna krący sã 30 razy na sekùndã. Gwiôzda ta zwôlniającë wëdzélô energiã, chtërna òdpòwiôdô energii wësélóny bez Dôczëznã Kraba. Wëbùch supernowi, chtërën utworził tã dôczëznã i pùlsar, béł òdkrëti w 1054 rokù, co òdnotowùją liczné kroniczi. Niebò w nocë bëło jasné bez pôrã pòstãpnych dniów.

Czekawòstczi

Neùtronowi gwiôzdë mają baro wiôlgą gãstosc, chtërna przekrôczô 10¹² g/cm³. Żóden człowiek nigdë na neùtronową gwiôzdã nie dolécy. Chcemë sã jednak wëòbrażëc, że jednak człowiek na taką gwiôzdã dolecôł i stanął na ji pòwierzchni trzimającë w rãce łëżeczkã. Jakbë nabrôł na tã łëżeczkã materie neùtronowi gwiôzdë, to ta materia na łëżeczce wôżëłabë teli, co wszëtczé autółë na Zemi.

Bibliografijô

• Paweł Haensel: Jądra atomowe we wnętrzu gwiazd neutronowych. Centrum Astronomiczne PAN im. Mikołaja Kopernika. [dostęp 2013-04-18]
• Kaaret; Prieskorn; in 't Zand; Brandt; et al. (2006). "Evidence for 1122 Hz X-Ray Burst Oscillations from the Neutron-Star X-Ray Transient XTE J1739-285". The Astrophysical Journal 657 (2): L97.arXiv:astro-ph/0611716. Bibcode:2007ApJ...657L..97K. doi:10.1086/513270
• J. M. Lattimer and M. Prakash, "Neutron Star Structure and the Equation of State" 

Bùtnowé lënczi

• C.B. Jackson, J. Taruna, S.L. Pouliot, B.W. Ellison, D.D. Lee, J. Piekarewicz, Compact Objects for Everyone: A Real Experiment (eng)
• Introduction to neutron stars (eng)