Maria Skłodowska-Curie
Hewòtny artikel òstôł napisóny przez òsobã jakô nie znaje perfektno kaszëbsczégò. Jãzëkòwô pòprôwnosc negò artikla wëmôgô werifikacëji.
|
Chemijô 1911 |
|
|
Fizyka 1903 |
Mariô Saloma Skłodowskô-Curie (pòl: Maria Skłodowska-Curie, franc: Marie Curie abò Madame Curie, ùr. 7 lest. 1867 w Warszawie - ùm. 4 lëpińca 1934 we Francji) to bëła stolemnô pòlskô-francëskô ùczona; badérka fizyki, chemiji, radioaktiwnosczi; dwa razë noblëstka. Mariô bëła piérszą białką, chtërna dobëła nodgrodë Nobla na swecie, piérszą òsobą z blós 4 na swecie, chtërna dobëła nôdgrodã Nobla dwa razë i blós jedną nôblëstką w 2 apartnech òbrëmiach dokładnéch ùczbow.
Bëła téż piérszą białką-profesorką na Sorbonie i piérszą białką we Francji, chtërna pò śmierczi spòczëła za zasłudżi w parizczim Panteonie.
Ùrodziła sã w Kongresowi Warszawie pòd zaborã rusczim. Ji starszi bëlë ùbòdżimi szlachcicami i szkólnymi. Ji òjc, Władisłôw herbù Dołęga, bëł atejistą, szkólnym matematyki i fizyki i téż direktorã 2 chłopsczich gimnazjów. Ji mëma, Barnisłôwa z dodoma Boguskô herbù Topór, bëła katolëczką i prowadniczką warszawsczi pensji dla dzéwczãt. Ji sostrë i bracia ostëlë lékarzami i szkólnymi. Czej Mariô bëła mała, ji ùmiłotonô sostra Zofiô ùmarła na tifus, pò czem ùmarła téż ji mëma na suchoty. Mariô dostała wiôldżi depresji, ostała sã atejistką i pòswãcëła sã ùczbom.
Mario chcała sã ùczyć, le w rusczim zaborze bëł zakôz ùczby na ùniwersytece dla pòlsczich białk. ùczëła sã na krëjamnim pòlsczim Latającã Ùniwersytece, gdze pòznała ruszczich badérów, jakò ùcznia Mendelejewa i ùcznia Bunsena, chtërni ji ùczëlë chemiczni analizë.
Mariô przecygnãła do Francji do Pariza w 1890 z sostrą Barnisłôwą, aby studerowac na Sorbonie. Zamieszkałë w Parizu, gdze Mariô òżeniła sã z francësczim chłopã, znônim fizykã i badérã piezoelektrycznosczi, Pierrã Curie. Miëlë 2 córczi: Jiréna Joliot-Curie (téż badérka chemii i téż noblëstka z chemii) i Eve Curie.
We Francji Mariô dowiedzëła sã o parminieniu pierwiôstka ùranu, baderowanégò przez Henriégò Bacquerele. Ji chłop Pierre z jegò bratã Jacquesã Curie ùsôdzył baro dokładni, elektriczni pòmiernik. Mariô, chtërna miała nót dobëc temã do ji doktorsczi tezy na Sorbonie, z miernikã chłopa zaczątkowała badérowac parminienie ùranu we dodomù i w stôri, mediczni szopie na ùniwersitece, bo nie miała laboratoriùm. Mariô badérowała pechblende, zort zemi, w chtërni je ùran, i w rokù 1898 dzãka temù odkrëła 2 nieznane, radioaktiwne pierwiôstki: Pòlón i Rôd. Mionowała pòlón na czesc Pòlsczi, a rôd - radiùm, bo radiacjô pò łacyńsczi to parminienie. Mariô ùsôdzyła téż słowo "radioaktiwnosc". Za ne badérowania Mariô dobëła nôdgrodã Nobla z fizyki razem z ji chlopã Pierre i Henri Bacquerelem w 1903. W 1911 dobëła téż nôdgrodã Nobla z chemii.
Pierre ùmarł tragicznie w wypadkù na parizczej szasie w rokù 1906. Mariô erbowała katédre Pierre'a na Sorbonie i przez to bëła pierszô białką-profesorką wykładajacą na Sorbonie. W piérszi swiatowi wòjnie Mariô robiła w leczeniù chor z radioaktiwnim permenieniã i w mediczni radiologii. Ji corka Jiréna téż badérowała chemie i jakò drëga białka na swecie (pò mëmie) dobëła nôdgrodã Nobla z chemii za odkrëcie jinni radioaktiwnosczi.
Mariô dobëła téż francësczi Order Honorowi Legii i przëznôwóné honorowe doktoraty na ùniwersytetach i pòlitechnikach w Pòlsce.
Mariô na kùńc żëcô zaczątkowała chorowac, tracic słuch i wzrok, i ùmarła w 1934 r. w sanatoriùm Passy we Francëji na złośliwe anemije i téż pòparminiennô chòrobë, chterna dobela przez côłkie żëcie baderowania radioaktiwnosczi.
Pò smiercë Mariô i Pierre Curie ostale ùhonorowani w ùczbach i w kulturze na swecie. Jednota fizyczna mionowana Curie (CI) to je lëczba radioaktywnoszczi. W rokù 1946 nowo odkrety pierwiôstk Czur z lëczbą atomòwą 96 dostôł miono Curium (Cm) dla pamiãci Marii i Pierra.