Maria Skłodowska-Curie

Z Wikipedia


Weryfikacejo.jpg

Hewòtny artikel òstôł napisóny przez òsobã jakô nie znaje perfektno kaszëbsczégò. Jãzëkòwô pòprôwnosc negò artikla wëmôgô werifikacëji.

Nobel prize medal.svg Chemijô
1911
Nobel prize medal.svg Fizyka
1903


Mariô na Sorbonie w Parizù 1890
Mariô Skłodowska-Curie, rok 1900
Mariô i Pierre w laboratorium
Córka Jiréna i mëma Mariô w laboratorium

Mariô Saloma Skłodowskô-Curie (pòl: Maria Skłodowska-Curie, franc: Marie Curie abò Madame Curie, ùr. 7 lest. 1867 w Warszawie - ùm. 4 lëpińca 1934 we Francji) to bëła stolemnô pòlskô-francëskô ùczona; badérka fizyki, chemiji, radioaktiwnosczi; dwa razë noblëstka. Mariô bëła piérszą białką, chtërna dobëła nodgrodë Nobla na swecie, piérszą òsobą z blós 4 na swecie, chtërna dobëła nôdgrodã Nobla dwa razë i blós jedną nôblëstką w 2 apartnech òbrëmiach dokładnéch ùczbow.
Bëła téż piérszą białką-profesorką na Sorbonie i piérszą białką we Francji, chtërna pò śmierczi spòczëła za zasłudżi w parizczim Panteonie.

Ùrodziła sã w Kongresowi Warszawie pòd zaborã rusczim. Ji starszi bëlë ùbòdżimi szlachcicami i szkólnymi. Ji òjc, Władisłôw herbù Dołęga, bëł atejistą, szkólnym matematyki i fizyki i téż direktorã 2 chłopsczich gimnazjów. Ji mëma, Barnisłôwa z dodoma Boguskô herbù Topór, bëła katolëczką i prowadniczką warszawsczi pensji dla dzéwczãt. Ji sostrë i bracia ostëlë lékarzami i szkólnymi. Czej Mariô bëła mała, ji ùmiłotonô sostra Zofiô ùmarła na tifus, pò czem ùmarła téż ji mëma na suchoty. Mariô dostała wiôldżi depresji, ostała sã atejistką i pòswãcëła sã ùczbom.

Mario chcała sã ùczyć, le w rusczim zaborze bëł zakôz ùczby na ùniwersytece dla pòlsczich białk. ùczëła sã na krëjamnim pòlsczim Latającã Ùniwersytece, gdze pòznała ruszczich badérów, jakò ùcznia Mendelejewa i ùcznia Bunsena, chtërni ji ùczëlë chemiczni analizë.

Mariô przecygnãła do Francji do Pariza w 1890 z sostrą Barnisłôwą, aby studerowac na Sorbonie. Zamieszkałë w Parizu, gdze Mariô òżeniła sã z francësczim chłopã, znônim fizykã i badérã piezoelektrycznosczi, Pierrã Curie. Miëlë 2 córczi: Jiréna Joliot-Curie (téż badérka chemii i téż noblëstka z chemii) i Eve Curie.

We Francji Mariô dowiedzëła sã o parminieniu pierwiôstka ùranu, baderowanégò przez Henriégò Bacquerele. Ji chłop Pierre z jegò bratã Jacquesã Curie ùsôdzył baro dokładni, elektriczni pòmiernik. Mariô, chtërna miała nót dobëc temã do ji doktorsczi tezy na Sorbonie, z miernikã chłopa zaczątkowała badérowac parminienie ùranu we dodomù i w stôri, mediczni szopie na ùniwersitece, bo nie miała laboratoriùm. Mariô badérowała pechblende, zort zemi, w chtërni je ùran, i w rokù 1898 dzãka temù odkrëła 2 nieznane, radioaktiwne pierwiôstki: Pòlón i Rôd. Mionowała pòlón na czesc Pòlsczi, a rôd - radiùm, bo radiacjô pò łacyńsczi to parminienie. Mariô ùsôdzyła téż słowo "radioaktiwnosc". Za ne badérowania Mariô dobëła nôdgrodã Nobla z fizyki razem z ji chlopã Pierre i Henri Bacquerelem w 1903. W 1911 dobëła téż nôdgrodã Nobla z chemii.

Pierre ùmarł tragicznie w wypadkù na parizczej szasie w rokù 1906. Mariô erbowała katédre Pierre'a na Sorbonie i przez to bëła pierszô białką-profesorką wykładajacą na Sorbonie. W piérszi swiatowi wòjnie Mariô robiła w leczeniù chor z radioaktiwnim permenieniã i w mediczni radiologii. Ji corka Jiréna téż badérowała chemie i jakò drëga białka na swecie (pò mëmie) dobëła nôdgrodã Nobla z chemii za odkrëcie jinni radioaktiwnosczi.

Mariô dobëła téż francësczi Order Honorowi Legii i przëznôwóné honorowe doktoraty na ùniwersytetach i pòlitechnikach w Pòlsce.

Mariô na kùńc żëcô zaczątkowała chorowac, tracic słuch i wzrok, i ùmarła w 1934 r. w sanatoriùm Passy we Francëji na złośliwe anemije i téż pòparminiennô chòrobë, chterna dobela przez côłkie żëcie baderowania radioaktiwnosczi.

Pò smiercë Mariô i Pierre Curie ostale ùhonorowani w ùczbach i w kulturze na swecie. Jednota fizyczna mionowana Curie (CI) to je lëczba radioaktywnoszczi. W rokù 1946 nowo odkrety pierwiôstk Czur z lëczbą atomòwą 96 dostôł miono Curium (Cm) dla pamiãci Marii i Pierra.