Wilczô jagòda
Hewòtny artikel òstôł napisóny przez òsobã jakô nie znaje perfektno kaszëbsczégò. Jãzëkòwô pòprôwnosc negò artikla wëmôgô werifikacëji.
Wilczô jagòdô' (Atropa belladonna L.) - to je wielelatnô roscëna z rodzëznë lilkòwatëch (Solanaceae). To zort roscënë z rodzëznë psiankòwatëch (Solanaceae). Mô wiele pòzw: wilczô wisznia, wilczô jagòdô, psinczi, lesnô tobakô, belladònna. Wëstãpùje w Eùropie, Afryce Nordòwi, Azji. W Pòlsce ùważanô je jako rosëna ùprawnô i dziczejącë. Wëstãpùje przede wszëtczim w południowej cządze krója. Jes to roscëna rzadkô, òbjãtô òchróną. Wszëtczi czãsce roscënë są trującë.
Spisënk zamkłoscë' [zatacë]
1. Systematika
2. Mòrfòlogiô
3. Biologiô i ekologiô
4. Wëstëpòwanié
5. Zagrożenia i òchronô
6. Zastosowanié
7. Ciekawostczi
8. Przëpisë
Systematika[edicëjô | edytuj kod]
• Domena - eukarionty
• Królestwo - roscënë
• Klad - roscënë naczyniowe
• Klad - Eùphyllophyta
• Klad - roscëne nasienne
• Klasa - okrytonasienne
• Klad astrowe
• Rząd - pisankòwce
• Rodzëzna - psiankòwate
• Zôrt - pòkrzyk
• Gatunek - pòkrzyk wilczô jagòdô
Mòrfologia
Wëzdrzatk Przëpòminô niewësoczi krzôk, wësokòsc òd 50 do 150 cm. Mô lilewi, rozgałãzniony chłąd. Lëste są jajowati, ciemnozielony ë mają lawetka 25 cm długòsce. Rozmùrzdzony wëdzielają wónią.
Kòrzeń
W pierwszym rokù palowy, rozgałãziony. W latach nastãpnëch rosną gałãzësté kłącze ò strzédnicë do 7 cm, chtërnen mô wiele kòrzenie bòcznëch, z kilkùnastoma stożkama wzrostu.
Kwiôtë
Pójedincze ósadzoné w kątach rozgałãzien i kątach ògònkow lëstowëch na krótczich, zwisôjących szëpùłkach. Kielëch zelony, trwałi, òtaczającë brzôd, głãbòkò rozciãtë do 2 cm długòsce, kórónô beczułkòwatô-dzwónkówatô, płôtczi krótczié ë ù górë brudnolilowi, u pódstôwë brązowożółti. Kòróna òpadô. Prãcëków piãc, nitczi ù dołu òmszone, wëgãti, słupek jeden z lilową szijką. Kwiôtë w ksztôłce dzwoneczków pòjawiają sã w czerwincu ë lëpińcu.
Brzôdë
Lilowòczôrné, błëszczącë, wielonasienna jagòda wielkosce wiszni. Òwòc mô słodczi smak. Nasionô drobné, nerkòwati, brunatne. Biologiô i ekòlogiô [edytuj | edytuj kod] Rozwój Bylina, hemikryptofit. W Pòlsce kwitnie w czerwincu ë lëpińcu. Kwiôtë zapylane są przez òwôdë, czasem dochòdzi do samozapylenia.
Cechë fitochemiczné.
Je to roscëna trującô. Nôwiãkszi stãżenie trującëch alkaloidów znajduje sã w kòrzeniach ë òwòcach. Òwòce zawierają atropinę, pòzostôłi òrganë – hioscyjaminã. Kòrzenie wyróżniają sã òbecnoscą wiãkszych ilości ùbòcznych alkaloidów wzmacniających działanié hioscyjaminë na miãsnie. Działanié szkòdliwe alkaloidów pòwòduje pòrażenie mózgòwia,miãdzëmózgòwia i rdzenia przedłużonégò oraz pòrażanié ùkłôdô òbwòdowégò. Dôwkô smiertelnô to 10–20 òwòców ù dorosłëch i 3–4 u dzëcë. Òbjôwë zatruciô - mòcné pòbùdzenié, halucynôcje, nôpôd szału, swiatłowstrãt, zabùrzenia mòwë, a w kùńcu ùtrôtô przëtomnoscë ë w skrôjnych przëpôdkach zgón w wynikù pòrażenia òddechù pòdczas spiączki.
Wëstëpòwanié
Wëstãùje w miescach wilgòtnych, zacienionych, z żëzną glebą. Wilczô jagòdã mòżnô spòtkac przede wszëtczim na krôncach lasow i nô lesnëch pòrãbach. Zagrożenia i ochrona [edytuj | edytuj kod] Roscëna òbjãtô je w Pòlsce òchróną òd 1957 rokù. W latach 1957–1995 znajdowôła sã pòd òchróną czãsciową, pòźni do 2014 rokù pòd òchróną scësłą, a òd 2014 rokù pòdlegô òchronie czãsciowej. Zagrożeniem dlô gatunkù bëł zbiór roscënë jakò surowca dlô przemysłu farmaceutycznégò, bëwałô téż niszczenô przez lëdzë ( to je pòtrus). Wëstãpùje na terenach chronionych, np. w Roztoczansczim, Òjcowsczim i Pienińsczim Pôrkù Narodowym.
Zastosowanié [edytuj | edytuj kod]
To je roscëna leczniczô ë słurzëła jako surowiec zelarsczi. Pòzwa z łacëznë Atropa wëwodzy sã òd miona jednej z trzech grecczich bòdziń przeznaczenia. Atropos bëła tą, chtërna decydowała o żëcy. Druga czãsc nazwy belladonna to pò łacënie „piãknô pani”, bò Rzymianki użëwałë wëciągów z ti roscënë jakò kòsmetikù rozszerzającégò òczë i nadającégò im blask Jej pòtrusowé jagòdë służëłë do trucia wilków, stądka pòlskô pòzwa wilczô jagòda.
Ciekawostczi
Kòzë i bażantë mògą jesc wilczã jagòdã, ta roscëna nie je dlô nich pòtrusã.
Wilcza jagoda w tekstach kultury:
León Òssowsczi, Wilczé jagòdë, pòwiésc, 1987 Sewerinô Szmôglewskô, Wilczô jagòda, pòwiésc, 1977
To je blós ùzémk artikla. Rôczimë do jegò rozwicégò.
