Aùstralëjô (kòntinent)

Aùstralëjô je nômiészim z kòntinentów Zemi, jegò wiéchrzëzna (razã z Tasmanią ë òstrowama w blëze) je 7,7 mln km².

Geògrafné pòdôwczi

Pôłnikòwi rozskòczënk: 3200 km
Równoleżnikòwi rozskòczënk: 4000 km
Wiéchrzëzna:
- òglowô: 7 686 850 km²
- ląd: 7 617 930 km²
- wòda: 68 920 km²
Długòta strądôw: 25 760 km
Nôniższi môl: Jezero Eyre: -15 m
Nôwëższi wëszéńc: Mount Kosciuszko: 2 229 m

Pòłożenie

Aùstralëjsczi kòntinent je na pôłniowi ë pòrénkòwi półkùglë, midzë 11 ë 39 gradã pôłniowi geògrafny szérzë ë midzë 113 ë 153 gradã pòrénkòwi geògrafny długòtë. Òkrążają gò dwa òceanë: òd nordë ë pòrénkù Spòkójny a òd pôłniô ë zôpadu Jindijsczi. Ni mô sparłãczeniô z jinszima kòntinentama.

Niechtërny do Australëji zarechòwëwają téż drëdżi wedle wiôlgòscë òstrów Nowô Gwinejô (wiéchrzëzna 785 tys. km²), bò je òn téż na nym sómym kòntinentalnym pòdstôwkù.

Z blëze Australëjô wëzdrzi za òwalã, ze chtërnégò wërzniąté są dwa dzéle: Hôwinga Karpentaria ë Australëjskô Wiôlgô Hôwinga. Òs negò òwalu przëkëwô sã wnetka ze Zwartnikã Kòzorożëca.

Geòlogòwé leżnoscë

Aùstralëjô bëłô przódë dzélã superkòntinentu Gondwanë. Dzysdniowi wëzdrzatk nadała jeji kaledońskô òrogeneza, chtërna sparłãczeła dwa nôstorszë elementë jeji geòlogòwej bùdacëji, pôłniową ë nordową kristalową tôrczã ë hercynską òrogenezã, cziej wëpiãtrzeniu pòddôła sã geòsënklina zdzejóna w paleòzojikù w pòrénkòwim dzélu kòntinentu. Alpejskô òrogeneza sprawiła rësznotã westrzód Wòdodzéłowich Gór. Òbniżenié równi wòdë òceanu w plajstocenie pòzwolëło na przecygã roscëniznë, zwiérzów ë lëdzy z nordy (choc nié bëło lądowëgò sparłãczenia z Azëją), a w rezultace do òddzélenia Nowi Gwineji ë Tasmanii.

Sztrukturalne jednote:

Zôpôdnoaùstralëjskô Wlëga je w zôpôdnim dzélu kòntinentu. Je ùsadzonô z dwóch wlëg (Wlëga Carnavon ë Wlëga Perth), chtërne mają wiôldżą ùbitosc ùsôdów. Òd Aùstralëjscziej Platformë òddzelô ją systema òbsuwków ò czierënkù nordowo-pôłniowim.
Nôwikszą ë nôstôrszą sztrukturalną jednotą je Aùstralëjskô Platforma chtërna zajëmô wnetka cawną zôpôdną ë westrzédną Aùstralëje. Skłôdô są òna z cziles kristalowich tôrczów (nôwiksze to Tôrcz Kimberley ë Tôrcz Yilgarn) òddzelonych òd se wlëgama, z chtërnych nôwiksze to Wlëga Cannings ë Wlëga Nullarbor.
Bùdacëjë Górów Flindersa wzãłë sã zez zjadrzëca w paleòzojikù stôrszich ùsôdnych kamiznów, chtërne zbierałe sã w jistniejącą tuwò wczasni geòsënklina Adelaide.
Wlëgë Strzédnoaùstralëjsczie są midzë bùdajëcama Wiôldżich Wòdodzélowich Górów a Aùstralëjsczią Platformą ë Bùdacëjama Gór Flindersa. W skłôdze jednote je m.jin. Wlëga Karpentaria, Wiôlgô Artezëjskô Wlëga ë Wlëga Murray. W mezozoikù bëł to môl òbsadzony przez mòrze. Wlëgłe wëdżiãce kamiznowich lég bëło żëczne pòwstowôniu wlëg artëzejsczich wòd.
Bùdacëjë Wiôldżich Wòdodzélowich Gòròw ë Tasmanii pòddôwałe sã gùbowaóniu w kaledonscziej ë herecynscziej òrogeneze, towarzëłë jima wùlkanowe rzôdzëzne. Zldzënie bëło w karbònie ë permie.

To je blós ùzémk artikla. Rôczimë do jegò rozwicégò.