Wilno

Wilno stolëca Lëtwë

Wilno (pòl. Wilno, lët.Vilnus wymowa , niem. Wilna) - stolëca Lëtwë, do 1795 stolëca Wiôldżégò Lëtewsczégò Ksãstwa w Rzeczpòspòlëti Óbëdwóch Nôrodów., òd 1920 do 1922 jakno stolëca Strzédny Lëtwë, w latach 1922-1939 w grańach II RP (jakno stolëca wileńsczégò wòjewództwa), na Wileńsczim Pòmòrzim, nad Wilią, przë ùbiédze rzéczi Wilejczi. Lëczba miestnëch lëdzy w 2010 rokù wëniosła 560 200.

Nôwiãkszé w ùprocemnienim do wiéchrzeznë miasto w krajach Bôłtu, wiôldżé gòspòdarczé, finansowé, industriowé centróm; banowi, dargòwi, fligrowi transpòrt; centróm kùlturë i nôùczi, 8 ùniwersëtétów, w tim Wilëńsczi.

Je wiôldżim religijnym centróm , przeszło 40 rzimskòkatolëccich kòscołów, 20 prawosławnëch cerkwi, 3 żëdowsczé sinagòdżi, karaimskô kienesa.

Wilno je òsoblëwie centrum pòlsczi kùlturë i nôùczi na Lëtwie. Dzejają tu chòcbë: Pòlsczé Téatralné Studio, Pòlsczi Téater, Fùndacjô Pòlsci Kùlturë na Lëtwie, Pòlsczi Ùniwersëtét.

Miasto mô prawò do aktu wëbieraniô króla.

Demògrafia

W Wilnie mieszkô kòl 527 tës. lëdzy (2011), a wikszosc spòleznë (63,2%) to Lëtwini. Mieszkôńcë z jinszëch nôrodów to Pòlôsze (16,5%), Rusczi (12%), Biôłorësëni (3,5%), Żëdzë (0,4%) i jinszé nôrodowòscë (4,4%).

Fana Wilna

Piérszi spisënk lëdzy béł w 1873r. Wedle niegò tedë w Wilnie bëło 96 tës. mieskôńców, a w tim wicy niż połwa to Żëdzë .

pòznaka Wilna

Historëjô miasta

Piérszô zmiónka ò miesce pòchôdô dopiérze z 1323r z lëstu wiôldzédò ksãca Giedymina do papiéża Jana XXIII. W latach 1365 i 1383 Wilno najachalë Krzëżôcë, chtërny spôlëlë miasto. W 1387rokù Lëtwa przëjãła chrzest. W tim téż rokù Wilno nabëło magdebùrsczé miejsczé prawa. W 1419 rokù ksążã Witóld zaczął bùdowac piérszi mùrowóny zómk, pózni zwóny Dólnym. Nawetka pò smiércë Witolda (1430) Wilno òstało sedzëbą wiôldżich lëtewsczich ksãżątów. W 1441 Kadzmiérz Jagiélónczëk pòtwierdzył miejsczé prawa. W latach 1503-1522 òstałé wëbùdowòné òbronné mùrë. W czasach zëgmùntowsczich nôbarżi zmieniwało sã miasto. Pòwsta tedë mennica, arsenał, młinë, mòst na Wilejce, wiele szpitalów i pałaców. Robielë przë tim architekcë i italsczi wërzinôrze. Wilno òd tegò czasu je miastem wiele nôrodów. W 1579 rokù król Sztefón Batori Akademiã, chtërną prowadzëlë jezuicë, a je ùzémkiem Wilensczégò Ùniwersëtétu.

Rozrost Wilna zatrzëmôł wiôldżi òdżin w 1610 . A téż wiele lëdzy w 1655rokù wëmòrdowalé Rusczi.

W 1795r. nalazło sã w rusczim zabòrze, a jesz bëło stolëcą gùbernii.

W XIX stalatach Wilno bëło môlã, dze rozwiajało sã wiele patrjiotnëch òrganizacëjów, przëkładno filomatów, filaretów. Pò lëstpadnym pòwstanim Rusczi zamklë ùniwersëtét. Òb czas stëcznikòwégò pòwstaniô w òkòlim Wilna dzejałë sã òstré wòjarze.

W latach 1915-1918r. Wilno zajimalë Niemcë. Òb czas wòjnë 1920 dobëła je Czerwònô Armia, i tak téż bëło w 1939rokù drëdżi rôz. Sowiecë przëkôzalë miasto Lëtwinóm. Pòzni òb czas wòjnë wiele lëdzy wësedlono, a miasto òstało zbómbardowóné. Wëdzarto Wilno z pòlsczich rąków. Pò 1944r. zaczãlë miasto zamieszkiwac Lëtwinowie i Pòlôszë. Òd 1917r. Wilno je stolëcą samòstójny Lëtwë.

Stôrodôwnotë

W 1994 rokù Wilno òstało wpisóné na spisënk swiatowi spôdòwiznë UNESCO. W miesce je kòl 40 kòscołów.

Gòtëcczé stôrodôwnotë:

• wieża Giedymina
• Kòscół sw. Anë
• Kòscół sw. Francëszka i sw. Bernata
• Kòscół sw. Mikòłaja

Renesansowé stôrodôwnotë:

Dólny zómk

Barokòwé stôrodôwnotë:

• Kaplëca sw. Kadzmiérza
• Wilensczi Ùniwersëtét
• Kòscół p.w. Wniebòwzãca NMP
• Kòscół sw. Michała
• mònaster sw. Dëcha

• cerkwiô i klôstor Bazëlianów
• Kòscół sw. Jakùba i Filipa
• Kòscół sw. Jana Chrzcëcela i Jana Éwagelistë
• Kòscół swiãti Katarzënë
• Kòscół sw. Piotra i Paùla
• Kòscół sw. Rafała
• Kòscół sw. Teresë

Klasycësticzné stôrodôwnotë:

• Bazëlëka sw. Stanisława i Władisława
• rôtësz
• pôłôc w Werkach
• éwangeléckò-refòrmòwóny kòscół

Elekticzné i neòstilowé stôrodôwnotë:

• Chùralnô synagòga
• Aùgbùrskò-éwangelicczi kòscół
• Filharmòniô
• Mùzeùm Òfiar Lëdzczich mòrdów

Mòderné stôrodôwnotë sprzed 1939:

• Wniesenié Trzech Krziżi
• Bernardinsczi smãtôrz w Zarzéczu
• Smãtôrz na Antokòlu
• Smãtôrz Piotra i Paùla
• Smãtzôrz sw. Rafała na Pióromònce
• Smãtôrz na Kalarëji
• éwangelëcczi smãtôrz
• karaimsczi smãtôrz
• żëdowsczi smãtôrz
• mùzelmańsczi smãtôrz

Bùtnowé linczi

• partyzanci w Wilnie, w jęz. ang.
• partyzanci w Wilnie, w jęz. ang.
• Wilno w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XIII (Warmbrun – Worowo) z 1893 r.
• Filmy o Wilnie
• Virtual Historical Vilnius, w jęz. lit. i ang.

Zazdrzôj téż

Metro w Wilnie Góra Trzykrzyska Kurier Wileński Polskie Radio Wilno Prospekt Giedymina w Wilnie Garnizon Wilno Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Wilnie 3 Korpus Armijny Imperium Rosyjskiego „Elektrit” Park Europy Wieża w Wilnie

Zdrzódło

http://pl.wikipedia.org

https://www.mediawiki.org/wiki/MediaWiki

To je blós ùzémk artikla. Rôczimë do jegò rozwicégò.