Przejdź do zawartości

Pòmòrskô - rozeszłoscë midzë wersjama

Z Wikipedia
Przeglądaj historię interaktywnie
← Pòprzédnô edicëjôNôslédnô edicëjô →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
D Undid edits by GęśGęgawa (talk) to last version by Motorium
Znakòwniczi: Anulowanie edycji SWViewer [1.6]
Nie podano opisu zmian
Znakòwnik: Wycofane
Linijô 1: Linijô 1:
. . . . . . . . . .,`. . .`'..
[[File:Zamek Ksiazat Pomorskich w Szczecinie (widok z wiezy).jpg|250px|thumb|[[Zómk Pòmòrsczich Ksążãtów w Szczecënie|Zómk Pòmòrsczich Ksążãtów]] w Szczecënie. Szczecëno je nôwikszim gardã, chtëren òbjimô równo pòlskô, jak téż miemieckô definicëjô grańców regionu.]]
. . . . . . . . . .,. . . . . .~ .`- .
'''Pòmòrskô''' ([[miemiecczi jãzëk|miem.]] ''Pommern''<ref>Miemieckô pòzwa ''Pommern'' ë słowiańsczé pòzwë ''Pòmòrskô'' abò ''Pomorze'' nie pòkrëwają sã całowno; òbaczë karno ''Geògrafijô'' pò wicë informacëji.</ref>, [[pòlsczi jãzëk|pòl.]] ''Pomorze'', [[łacëzna|łac.]] ''Pomerania'') je to [[historëcznô krôjna]] nad pôłniowim pòbrzegù [[Bôłt|Bôłtëcczégò Mòrzégò]]. Miono òbéńdë mô [[słowiańsczé jãzëczi|słowiańsczi wëprôwodzk]], pòchòdzy òd ''po more'' (< [[prasłowiańsczi jãzëk|prasł.]] *po morьje „(krôjna chtërnô sëgô) pò mòrze”)<ref name="Łab">Łabuda, G. et al., ''Historia Pomorza, tom I (do roku 1466), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1969.</ref>. Mieszkańcë krôjnë zwią sã ''[[Pòmòrzónie|Pòmòrzanie]]''.
. . . . . . . . . ,'. . . . . . . .o. .o__

. . . . . . . . _l. . . . . . . . . . . .
Rozdzélonô midzë [[Miemieckô|Miemiecką]] ë [[Pòlskô|Pòlską]], Pòmòrskô rozcygô sã z grëbsza òd [[Reknica|Reknicë]] kòl [[Strzelewò|Strzelewa]] na zôpadze, przez ùscé [[Òdra|Òdrë]] kòl [[Szczecëno|Szczecëna]] do ùscégò [[Wisła|Wisłë]] w [[Gduńsk|Gduńskù]]. Nôwikszima pòmòrsczima òstrowama są [[Rana]], [[Ùznojm (òstrów)|Ùznojm]] ë [[Wòlin (òstrów)|Wòlin]]. Òbéńda słëchô do [[Westrzédnoeùropejskô Niżawa|Westrzédnoeùropejsczi Niżawë]]. Nôwikszé gardë krôjnë to [[Gduńsk]], [[Szczecëno]], [[Gdiniô]], [[Kòszalëno]], [[Stôłpskò]] ë [[Stôrgard]] w Pòlsczi, ë [[Strzelewò]] ë [[Grifiô]] w Miemiecczi. Pòdle miemiecczégò pòjimaniégò nie słëchają pòrénkòwé gardë Gduńsk ë Gdiniô do Pòmòrsczi, le do [[Pòrénkòwô Pòmòrskô|Pòmerelije]]. Òkróm gardów, charakterizëje sã Pòmòrskô bëlnym zalasenim ë rólnyma òbéńdama. Krôjna bëła mòckò dotkłô òbama swiatowima wòjnama ë wëmianama lëdztwa pò [[1945]].
. . . . . . . _. '`~-.. . . . . . . . . .,'

. . . . . . .,. .,.-~-.' -.,. . . ..'~`
Rolnictwò zajimô w pierszi rédze [[chów|chòwã bëdła]], [[lesnictwò|lestnictwã]], [[rëbaczenié|rëbaczenim]] ë [[ùprawa zbòżégò|ùprawã zbòżégò]]. Téż przemësłowé przerôbianié charnë zwëskiwô na wôżnoce. Òd XIX w. rozwijô sã [[turistika]], òsoblëwò w wëpòczinkòwich môlach wzdługą pòbrzegù. Kluczowé òbrëmia wërobnégò przemësłu to [[òkrãtownictwò]], [[mechanicznô jinżinierijô]], [[cëkrownictwò]] ë [[drzewny przemësł]]. Ùsłeżnotë ë sparłãczony z nimi przemësł stają sã wôżną czãscą òbéńdowi gòspòdarczi, nié bez wesprzënë wëższich szkòłów, z chtërnëch nôstarszi je [[Ùniwersitet w Grifji|Ùniwersitet w Grifii]] jim. Ernsta Moritza Arndta, założony w [[1457]].
. . . . . . /. ./. . . . .}. .` -..,/

. . . . . /. ,'___. . :/. . . . . .
==Geògrafijô==
. . . . /'`-.l. . . `'-..'... . .
===Grańce===
. . . ;. . . . . . . . . . . . .)-...l
[[File:Provinz Pommern 1905.png|250px|thumb|Pòmrë w 1905 &mdash; Pòmòrskô pòdle „wąsczégò”, miemiecczégò pòjimaniégò.]]
. . .l. . . . .' ...-'. . . ,'
Pòlsczé pòjimanié grańców Pòmòrsczi je baro przëszerné. Żlë zôpadnô grańca miemiecczi czãscë céchëje sã samò, terôbëtnô pòlskô òbéńda zajimô bëlno wikszé òbrëmié, chtërno pòdle Miemców do Pòmòrsczi nie słëchô. Pòrénkòwą greńcã Pòmòrsczi wëznôcziwô rzéka [[Wisła]], pôłniową [[Niéc]] ë [[Warta]]. Region òbjimô tak [[Przédnô Pòmòrskô|Przedną Pòmòrskã]], [[Rana|Ranã]], pòlsczi pas pòbrzegów, [[Kaszëbë]], [[Pòmòrsczé Pòjezerzé]], [[Chełmëńskô Ziemia|Chełmëńskã]] ë [[Krajnô|Krajnã]], ë gardë taczé jak [[Gduńsk]], [[Bëdgòszcza]], [[Torń]], [[Pieła]] czë [[Łącbarg]].
. . .',. . ,... . . . . . . . . .,'

. . . .' ,/. . . . `,. . . . . . . ,'____________
Pòdle miemiecczégò pòjimaniégò je Pòmòrskô jednaczô z [[Pòmrë|Pòmrami]], nierôz w nôszerszi sygù z [[1938]], le równo czãsto bez [[pielskô regencëjô|pielszczi regencëjé]]<ref>''Bertelsmann – Das Neue Universallexikon''. Wissen Media Verlag, Gütersloh/München 2007</ref>. Grańce na pôłniu ë pòrénkù są wic blós arbitralné ë òbstejają sã z objimã [[Pòmòrsczé Ksãżstwò|władztwa Grifitów]], tak tej tegò co w Pòlsczi sã rôzmieje jako [[Zôpadnô Pòmòrskô|Zôpadną Pòmòrskã]].
. . . . .. . . . . .. . . .,.- '______________| ')

. . . . . ',. . . . . ',-~'`. (.))
===Wëdrzatk ë struktura plónu===
. . . . . .l. . . . . ;. . . /__
[[File:NP Vorp. Boddenlandschaft.JPG|250px|thumb|left|Brzég Bôłtu na pòrénk òd [[Zingst]].]]
. . . . . /. . . . . /__. . . . .)
Pòmòrskô leżi w pasie pòbrzegów ë pòjezerzów. W regionie òdwôżëwają [[mòrena|mòrenné]] formacëje, wic je tu wiele jezorów a krôjòbrôz je grzëpòwati. Wiôlgô czãsc Pòmòrsczi ni je òdwòdnianô przez wikszé rzéczi, jak [[Òdra]], [[Wisła]] czë [[Łaba]], le przez krótczé rzéczi pòbrzegù, jak [[Reknica]], [[Ùkra]], [[Pôrsãta]], [[Słëpiô]] abò [[Łeba (rzéka)|Łeba]], chtërné wpôdają bezpòstrzédno do Bôłtu.
. . . . . '-.. . . . . . .)

. . . . . . . . . .,`. . .`'..
Pòmòrskô brzegòwô liniô je naprocëm nierozwitô. Òbserwëje sã tendencëjã do ji ùprôszczaniégò, równo na skùtk dzejaniégò nôtëralnich jak ë antropògenicznëch czinników. Môłé zatoczi czãsto stają sã jezorama jakò nastãpstwò wërobieniégò sã sztremlëznë. Tak pòwstôłë jezora [[Łebskò]], [[Gardno]], [[Sôrbskò]], [[Wickò (jezoro)|Wickò]], [[Bùkòwò]] abò [[Jamno (jezoro)|Jamno]]. W [[Nôrodny Park Vorpommersche Boddenlandschaft|Nôrodnëm Parkù „Vorpommersche Boddenlandschaft”]] mòżnô òbaczëc ten proces: półòstrów [[Fischland-Darß-Zingst]] béł nonej trzema òstrowama Fischland, Darß ë Zingst, a terô stãpniowò zamëkô zatokã [[Darß-Zingster Boddenkette]].
. . . . . . . . . .,. . . . . .~ .`- .

. . . . . . . . . ,'. . . . . . . .o. .o__
Pòmòrskô je pòkrëtô lasama. [[Tëchòlsczé Bòrë]], [[Miasteckô Pùszczô]], [[Ùkrzańskô Pùszczô]] ë lasë dolënë [[Gwda|Gwdë]] kòl [[Pieła|Piełë]] są to nowikszé lasné zgrëpinë regionu. Òbrobné òbéńdë leżą kòl wikszich gardów.
. . . . . . . . _l. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . _. '`~-.. . . . . . . . . .,'
Na terenie Pòmòrsczi je szesc nôrodnëch parków: [[Drawieńsczi Nôrodny Park]], [[Nôrodny Park Tëchòlsczé Bòrë|Nôrodny Park „Tëchòlsczé Bòrë”]], [[Słowinsczi Nôrodny Park]] ë [[Wòlinsczi Nôrodny Park]] w Pòlsczi ë [[Nôrodny Park Vorpommersche Boddenlandschaft|Nôrodny Park „Vorpommersche Boddenlandschaft”]] ë [[Nôrodny Park Jasmund|Nôrodny Park „Jasmund”]] w Miemiecczi. Òkróm tegò w regionie je widzec jinszé formë òchronë nôtëralnégò strzodowiska: krôjòbrazowé parczi (np. [[Krôjòbrazowi Park Dolëna Słëpié|Krôjòbrazowi Park „Dolëna Słëpié”]] kòl [[Stôłpskò|Stôłpska]] abò [[Jińsczi Krôjòbrazowi Park]] kòl [[Stôrgard]]u), rezerwatë, òbeńdë chronionégò krôjòbrazu „[[Natura 2000]]” itp.
. . . . . . .,. .,.-~-.' -.,. . . ..'~`

. . . . . . /. ./. . . . .}. .` -..,/
===Historëczné pòdzelenié===
. . . . . /. ,'___. . :/. . . . . .
[[Òbrôzk:119 Ratusz Głównego Miasta, ob. Muzeum Historyczne ul. Długa 46 nocą Rafał Peplinski.JPG|thumb|200px|[[Rôtësz Przédnégò Gardu w Gduńskù|Rôtësz Przédnégò Gardu]] w Gduńskù. Gduńsk je historëczną stolëcą pòrénkòwi czãscë Pòmòrsczi.]]
. . . . /'`-.l. . . `'-..'... . .
We [[strzédnowiek|strzédnowiekù]] ùsztôłcëł sã pòdzélënk Pòmòrsczi na dwa główné regionë: '''[[Pòrénkòwô Pòmòrskô|Pòrénkòwą Pòmòrskã]]''' z [[Gduńsk]]iem, dze mòcni bëło widzec pòlszczé wpłiwë, ë '''[[Zôpadnô Pòmòrskô|Zôpadną Pòmòrskã]]''' ze [[Szczecëno|Szczecënem]], chtërna nalôzłô sã we conie wpłiwów [[Swiãté Césarstwò Rzimsczé|Swiãtégò Césarstwa Rzimsczégò]] ë pòzdze miemiecczich krajów. Òb czas co w Pòlsczi sã rozszlachëje te òbéńdë przë pòmòcë znankòwników, chtërné nacziwają abò jich leżnosc wedle sebie (''Pomorze Wschodnie'', ''Pomorze Zachodnie''), abò jich stolëczné gardë (''Pomorze Gdańskie'' „Gduńsczé Pòmòrzé”, ''Pomorze Szczecińskie'' „Szczecëńsczé Pòmòrzé”), w miemiecczi terminologijé je miono ''Pommern'' brëkòwané blós w òdniesenim do zôpadnégò cządu regionu. Pòrénkòwô Pòmòrskô nazéwô sã ''Pommerellen'', a wic „Môłé Pòmòrskô”. Taczé pòdzelenié rzeszi sã z geòpòliticzną situacëją we strzédnowiekù, czej Zôpadnô Pòmòrskô ùtrzëmała razną samòstójnotã jako '''[[Pòmòrsczé Ksãżstwò]]''', a Pòrénkòwô Pòmòrskô weszło nôprzódka do [[państwò krzëżacczégò zôkonu|państwa krzëżacczégò zôkonu]] a dali &mdash; jako '''[[Królewsczé Prësë]]''' &mdash; do Pòlsczi.
. . . ;. . . . . . . . . . . . .)-...l

. . .l. . . . .' ...-'. . . ,'
Jinszé pòliticzné warënczi doprowadzëłë do ùsztôłceniégò sã różnëch wnitrznich pòdzélënków. W Zôpadny Pòmòrsce bëło długòtrwałé rozbicé na miészé ksãżstwa, chtërné dostôwałë miôna òd ksążëczich sedzbów, jak [[Szczecëńsczé Ksiãżstwò]] abò [[Wòłogòsczé Ksiãżstwò]]. Młodszé pòdzelenié na [[Przédné Pòmrë|Przédné]] ë [[Tilné Pòmrë]] rzeszi sã z rozdzelenim Pòmòrsczégò Ksãżstwa midzë [[Brambòrskô|Brambòrskã]] ë [[Szwedzkô|Szwedzkã]] w [[1637]]. Na pòrénkù rozwinãłë sã etnograficzné regionë, taczé jak [[Kaszëbë]], [[Bòrë (region)|Bòrë]], [[Gòchë]], abò [[Kòcéwskô]]. [[Lãbòrskò-bëtowskô Zemia]] na pògrańczim òbù czãscë Pòmòrsczi je cãżkô do zaklasyfikòwaniégò jako cząd chtërnykòlwiek z nich &ndash; mô dosc skòmplikòwóną historëjã ë wiele razë zmieniôła przënôleżnosc. Slédno òstała sã czãscą [[Pòmrë|Pòmrów]], le utrzëmała kùlturową apartnosc, przëblëżającą jã do Pòrénkòwi Pòmòrsczi.
. . .',. . ,... . . . . . . . . .,'

. . . .' ,/. . . . `,. . . . . . . ,'____________
[[Krajnô]] òddzelô Pòmòrskã òd [[Wiôlgòpòlskô|Wiôlgòpòlsczi]] a [[Wiselné Zëławie]] òd [[Warmiô|Warmié]] ë [[Mazurë|Mazurów]]. Na pôłniowim zôpadze przechôdzô region w [[Lubùskô Zemia|Lubùskã]] ë [[Brambòrskô|Brambòrskã]], a na zôpadze w [[Meczelbòrskô|Meczelbòrskã]]. W miemiecczim pòjimanim, na pôłnié òd Pòmrów leżą [[Nowô Marchiô]] (na zôpadze, kòl [[Łącbarg]]a) ë [[Nôgrańcznô Marchiô Pòznóń-Zôpadnô Prëskô|Nôgrańcznô Marchiô]] (na pòrénkù, kòl [[Pieła|Piełë]]). Drëgô nieczedë je wrechòwanô do Pòmòrsczi téż przez Miemców.
. . . . .. . . . . .. . . .,.- '______________| ')

. . . . . ',. . . . . ',-~'`. (.))
===Sprôwné pòdzelenié===
. . . . . .l. . . . . ;. . . /__
W dzysészëznie òdnoszą sã do miona Pòmòrsczi sztërë jednostczi [[sprôwné pòdzelenié|sprôwnégò pòdzeleniégò]] nôwëższégò stãpienia: trzë pòlszczé [[wòjewództwò|wòjewództwa]]: [[kùjawskò-pòmòrsczé wòjewództwò|kùjawskò-pòmòrsczé]], [[pòmòrsczé wòjewództwò|pòmòrsczé]] ë [[zôpadnopòmòrsczé wòjewództwò|zôpadnopòmòrsczé]], ë jeden [[stôworné kraje Miemiecczi|stôworny krôj]] w Miemiecczi: [[Meczelbòrskô-Przédné Pòmrë]], ë téż dwa miemiecczé [[kréz|krezë]]: [[kréz Vorpommern-Greifswald|Vorpommern-Greifswald]] ë [[kréz Vorpommern-Rügen|Vorpommern-Rügen]]. Sprôwné grańce nie pòkrëwają sã równak z historëcznyma ani w pòlsczim, ani w miemiecczim pòjimanim. Czãscë Pòmòrsczi leżą téż we [[wiôlgòpòlsczé wòjewództwò|wiôlgòpòlsczëm wòjewództwie]] ([[Pieła]], [[Złotowò]] ë òkòla), [[lubùsczé wòjewództwò|lubùsczëm wòjewództwie]] (òkòlé [[Łącbarg]]a) ë w [[Brambòrskô|Brambòrsczi]] ([[Garc (nad Òdrą)|Garc]] ë [[Swiecé (nad Òdrą)|Swiecé]]).
. . . . . /. . . . . /__. . . . .)

. . . . . '-.. . . . . . .)
== Dzeje ==
. . . . . . . . . .,`. . .`'..
=== 1918-1945 ===
. . . . . . . . . .,. . . . . .~ .`- .
[[File:German losses after WWI.svg|200px|thumb|Terytorialné ùbiwczi Miemiecczi pò pierszi swiatowi wòjnie. [[Wòlny Gard Gduńsk]] je pòznakòwany na zelono.]]
. . . . . . . . . ,'. . . . . . . .o. .o__
Pò [[pierszô swiatowô wòjna|pierszi swiatowi wòjnie]] pòmòrskô òbéńda, dotądka całowno pòd miemiecczim sprôwianim w ramach [[Prësczé Królestwò|Prësczégò Królestwa]], òstała pòdzelonô midzë [[Weimarskô Repùblika|Weimarską Repùblikã]] ë òdtwòrzoną [[Pòlskô Repùblika (1918-1945)|Pòlskã]], z [[Gduńsk|Gduńskã]] jakò [[Wòlny Gard Gduńsk|Wòlnym Gardã]] sprôwianym bezpòstrzédno przez [[Liga Nôrodów|Ligã Nôrodów]]. Taczé rozwiązanié problemù pòliticzni przënôleżnotë tegò gardu, równo jak pòwstanié tzw. „[[pòlsczi kòritôrz|pòlsczégò kòritarza]]” z Pòrénkòwi Pòmorsczi, chtëren òddzelôł [[Pòrénkòwé Prësë]] òd òstonëch miemiecczich zemiów, bëłë jednyma z przëczënów bùchù pòstãpny wòjnë dwadzescë lat pòzdze.
. . . . . . . . _l. . . . . . . . . . . .
[[File:Piła rejencja.JPG|250px|thumb|left|Dôwny gmach administracëjé prowincëjé [[Nôgrańcznô Marchiô Pòznóń-Zôpadnô Prëskô]] w Piele, dzys [[Szkòła Pòlicëjé w Piele|Szkòła Pòlicëjé]]. Stolëmnô architektura bùdinków w centrum gardu je pamiątka pò pòdwëżbie Piełë na òstrzodk lokalnegò sprôwianiégò.]]
. . . . . . . _. '`~-.. . . . . . . . . .,'
Prëskô prowincëjô [[Pòmrë]] zmiészëła sã përznã, ò 6,64 km² z krezów: [[bëtowsczi kréz (Prëskô)|bëtowsczégò]], [[lãbòrsczi kréz (Prëskô)|lãbòrsczégò]] ë [[stôłpsczi kréz (Prëskô)|stôłpsczégò]]. To, co òstało sã z prowincëjów [[Zôpadné Prësë]] ë [[pòznańskô prowincëjô|Pòznańsczé]], bëło sparłãczoné w [[1922]] w nową prowincëjã [[Nôgrańcznô Marchiô Pòznóń-Zôpadnô Prëskô]] ze stolëcą w [[Pieła|Piele]], chtërnô bëła wcygnãtô do Pòmrów [[1 pazdzérznika]] [[1938]]. Òbéńdë chtërné przëpadłe Pòlsczi zdziejałë w [[1919]] [[pòmòrszczé wòjewództwò (1919–1939)|pòmòrsczé wòjewództwò]]. Jegò stolëcą béł [[Torń]].
. . . . . . .,. .,.-~-.' -.,. . . ..'~`

. . . . . . /. ./. . . . .}. .` -..,/
Pòlskô czãsc Pòmòrsczi bëła w midzëwòjnowich latach jedną z nôdinamiczni rozwijającëch sã òbéńdów Drëdżi Repùbliczi. W [[1920]] rozsądzono ò bùdownié mòrsczégò pòrtu w [[Gdiniô|Gdinié]]. Ju w [[1923]] wpłënãł do timczasowi howindżi pierszi òceanowi òkrãt [[SS Kentucky]]. Dalszé etapë bùdownié òbjimałë założënk towôrowégò, rëbacczégò, pasażérnégò ë wòjnowégò pòrtu, a téż òkrãtownié. Zëdlënié konstrukcëjé [[wãdżelnô magistrala|wãdżelny magistralë]] w [[1933]], chtërnô sparłãczëła [[Górny Szląsk]] ë westrzédną Pòlskã z nowim pòrtã przecënając côłé pòmòrsczé wòjewództwò (dzys [[banowô liniô 201]]), dało mòżlëwòtã òbjachaniégò Gduńska ë przëczëniło sã do dalszégò rozwicégò gardu ë krôjnë. Ju w [[1934]] bëła Gdiniô nôwikszim pòrtã w Eùropie pòdle wialgoscë przekłôdënkù.
. . . . . /. ,'___. . :/. . . . . .
[[File:Kazimierz Mastalerz.jpg|175px|thumb|[[Kazimierz Mastalerz]] dokazëjący pòlską kònnicą w [[bitwa pòd Krojantama|bitwie pòd Krojantama]]. Nôjôzd w [[Krojantë|Krojantach]] béł brëkòwany w nazistowsczi propagandze dlô wësënieniégò technologòwi przemòdżi Miemiecczi nad Pòlską.]]
. . . . /'`-.l. . . `'-..'... . .
Pòliticzni status Pòmrów wnitrzno Weimarsczi Repùbliczi nie różnił sã baro òd tegò sprzed wòjnë. Mimò abdikacëjé césarza, sprôwné pòdzelenié kraju òstało blós zdemòkratizowané, z piersza bez ingerencëjé w jistniejący pòrządk. Pòmrë bëłë wic cządã Prësczi, chtërnô bëła terô [[Wòlny Krôj Prëskô|Wòlnym Krajã]] w ramach Repùbliczi. W rezultace wòjnë pòlëchszëł sã równak gòspòdarczi stón i tak nié dëcht bògatégò regionu. Ògleswiatowi krizys miôł tu òsoblëwò cãżczi przechôdënk — wiele inwesticëjów òstało strzëmané a bezrobòcé ùrôstało. Pòrt w [[Szczecëno|Szczecënie]] pòzbéł na wôżnoce, a rozwicé prowincëjé scygnãło. Te czinniczi doprowadzëłë do wzrosceniégò pòdeprzeniégò dlô radikalnich partëjów — zwëkòwò mòcni w òbéńdze [[Miemieckô Nôrodnô Lëdowô Partëjô|DNVP]] ë pòzdze téż [[Nôrodnosocjalistnô Miemieckô Robòtnô Partëjô|NSDAP]], chtërnô w welowanim w [[1933]] zwënégòwała drudżi nôwëższi rezultat (55,3&nbsp;% wszëtczich głosów &mdash; wice bëło blós w Pòrénkòwich Prësach).
. . . ;. . . . . . . . . . . . .)-...l

. . .l. . . . .' ...-'. . . ,'
Pòspół z ùdostanim władzë przez [[nazizm|nazistów]] napòczëłë sã w Pòmrach ùstëgòwania na [[Żëdzë|Żëdów]] ë przësztëlowania do wòjnë, chtërnô bùchła [[1 séwnika]] [[1945]]. „Pòlsczi kòritôrz” òstôł rëchło òpanowany na skùtk technologòwi ë ustôwny przemòdżi miemiecczich sëłów. [[Bitwa ò Hél]] bëła tej nôdłëgszô; [[1 pazdzérznika]] dokazëjący pòlsczima sëłama kòntradmirôł [[Józef Unrug]] rozpòsãdzëł ò pòddanim sã. Pòslédné pùnktë biôtczi strzëmałë jesz do [[3 pazdzérznika]]. Pò ti dace bëło biôtkòwané w Pòmòrsczi ju blós w tacënkù &mdash; jistniała m.in. [[partizana]] (òb. [[Krëjamnô Wòjskòwô Òrganizacëjô "Pòmòrsczi Grif"|Krëjamnô Wòjskòwô Òrganizacëjô „Pòmòrsczi Grif”]]).
. . .',. . ,... . . . . . . . . .,'

. . . .' ,/. . . . `,. . . . . . . ,'____________
Na pòmòrsczi òbéńdze miałë môl lëczné masowé mòrdë, np. we [[Wiôlgô Piôsznica|Wiôldżi Piôsznicë]] ë w [[Bëdgòszcza|Bëdgòszczë]] (tzw. [[bëdgoskô krwawô niedzela]]). Ju [[2 séwnika]] béł zrëszony [[Stutthof|kòncentracëjny lager]] w [[Sztutowò|Sztutowie]] z wieloma filiama, m.jin. w Bëdgòszczë, òkolim [[Torń|Tornia]], le téż w [[Stôłpskò|Stôłpskù]] ë [[Szczecëno|Szczecënie]].
. . . . .. . . . . .. . . .,.- '______________| ')

. . . . . ',. . . . . ',-~'`. (.))
<br clear="all" />
. . . . . .l. . . . . ;. . . /__

. . . . . /. . . . . /__. . . . .)
=== Pò 1945 ===
. . . . . '-.. . . . . . .)
[[File:0804 POL GER 0.JPG|250px|thumb|Pòlskò-miemieckô grańca na [[Ùznojm]]ie. Ji slédny sztôłt mô nalazłé w [[1951]].]]
. . . . . . . . . .,`. . .`'..
W [[1945]], pò [[drëgô swiatowô wòjna|drëdżi swiatowi wòjnie]] grańca midzë Pòlską ë Miemiecką zjinaczëła sã ë przesënãła ku zôpadowi. Nowô grańca òstała òpiartô na [[liniô Òdra-Nissa|linié Òdra-Nissa]] z niewiôldżim oddżëbanim, cobë [[Szczecëno]] ë [[Swina]] téż przëpadłë Pòlsczi<ref>''Encyklopedia Szczecina. T. I A-O''. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, 1999, s. 306-307.</ref>. Bezlëcha całô òbéńda dôwny prowincëjé Pòmrë zaczãła wic słëchac pòlsczim władzom &mdash; pò miemiecczi starnie òstał sã leno ji nôzôpadnéjszi cząd ze [[Strzelewò|Strzelewem]] ë [[Grifiô|Grifią]], sparłãczony z [[Meczelbòrskô|Meczelbòrskã]] w jeden [[kraje Miemiecczi Demòkraticzny Repùbliczi|krôj]] (rozrzeszony w [[1951]] w òkrãdżi [[òkrąg Neubrandenburg|Neubrandenburg]], [[òkrąg Rostock|Rostock]] ë [[òkrąg Schwerin|Schwerin]] ë przëwrócony w [[1990]]<ref>Mielke, H., ''Die Auflösung der Länder in der SBZ/DDR: Von der deutschen Selbstverwaltung zum sozialistisch-zentralistischen Einheitsstaat nach sowjetischem Modell 1945–1952'' (= Beiträge zur Wirtschafts- und Sozialgeschichte; Bd. 66), 1995.</ref>). Czãsc przejimniãtô przez Pòlskô òstała zòrganizowanô wprzódk w prowizoriczny [[Òkrąg III — Zôpadnô Pòmòrskô]] ë w [[1946]], z môłima zmianama, w [[szczecëńsczé wòjewództwò (1946-1950)|szczecëńsczé wòjewództwò]]<ref>[http://isap.sejm.gov.pl/Download;jsessionid=800B9A8AB2019090572BAD628C077E82?id=WDU19460280177&type=2 Dz.Ù. 46.28.177]</ref>.
. . . . . . . . . .,. . . . . .~ .`- .
[[File:Muzeum koszalińskie..jpg|250px|thumb|left|Miesczé mùzeùm w Kòszalënie. Kòszalëno bëło w miemiecczich czasach stolëcą regencëjé, a pò wòjnie, midzë [[1950]] a [[1998]], stolëcą apartnégò wòjewództwa. [[Jerzy Buzek|Buzkòwô]] sprôwnô reforma rozrzeszëła równak [[kòszalëńsczé wòjewództwò|Kòszalëńscze]] mimò òpiérë lokalny wëcmaniznë.]]
. . . . . . . . . ,'. . . . . . . .o. .o__
Pierszé lata pò wòjnie to czas wiôldżich przemieszczeniów lëdztwa. Wikszi cząd miemiecczich mieszkańców [[wënëkania Miemców pò drëdżi swiatowi wòjnie|òstôł wëwieziony za Òdrã]], temù zalëdzenié [[Przédné Pòmrë|Przédnich Pòmrów]] ùrosło dwùkrotno<ref>Buchholz, W. (red.), ''Pommern''. Siedler, 2002.</ref>. Do Pòmòrsczi doprzëszli zôs wnożniczi z westrzédni Pòlsczi ë [[Kresë|Kresów]], ë téż mùszowi prôcowniczi z òdpòjãtich [[mùszowô prôca|lôgrów prôcë]]<ref>Piskorski, J. M. (red.), ''Pomorze Zachodnie poprzez wieki'', Szczecin: Zamek Książąt Pomorskich, 1999.</ref>, a pòzdze, w ramach [[akcjô „Wisła”|akcjé „Wisła”]], [[Ukrajińcë]]<ref>Sowa, A.L., ''Stosunki polsko-ukraińskie 1939-1947'', Kraków 1998.</ref>, Mimò propagandowich pòstulatów ò pòwroce Pòmòrsczi do „Macerzi” (òb. [[Òdzwëskóné Zemie]]), òpiartich m.in. na bëtnosci w òbéńdze autochtonicznégò słowiańsczégò lëdztwa, wëcmanim z Miemcama wëwiezeni abò zmùszeni do wëjachaniégò bëli téż [[Słowińcë]]<ref>Filip, M., ''Od Kaszubów do Niemców. Tożsamość Słowińców z perspektywy antropologii historii'', Poznań 2012</ref>. Przemieszczenia zrëszëłë Pòrénkòwą Pòmòrskã w miészim stãpieniu ë rzeszëłë sã przede wszëtczim z zniesenim [[Wòlny Gard Gduńsk|Wòlnégò Gardu]] [[Gduńsk]]a<ref>Jankowski, T. ''Miasto na furmankach''. „30 dni”. 6 (32), czerwiec 2001.</ref>.
. . . . . . . . _l. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . _. '`~-.. . . . . . . . . .,'
Pòspół z pòdzelenim miemiecczégò państwa na apartną [[Miemieckô Federalnô Repùblika|Federalną Repùblikã]] na zôpadze ë [[Miemieckô Demòkraticznô Repùblika|Demòkraticzną Repùblikã]] na pòrénkù, wërobił sã nowi pòliticzny pòrządk, chtëren òbtaksowôł dalszé kawle regionu. Równo w [[Pòlskô Lëdowô Repùblika|Lëdowi Pòlsczi]], jak téż w MDR zaczãto spòsobë [[Józef Stalin|stalinowsczi]] sprôwny ë gòspòdarczi centralizacëjé, ze wszétczima nastãpstwama: ògrańczenim swòjiznë, òrganizacëją prôcë pòdle sowiecczich mùstrów (òsoblëwie w rolnictwie, òb. [[Landwirtschaftliche Produktionsgenossenschaft]] ë [[Państwowe Gospodarstwo Rolne]]), centralno planowanym rozbùdowanim [[cãżczi przemësł|cãżczégò przemësłu]], [[kùstrzenié|kùstrzeniama]], wprowadzenim państwòwégò mònopòlu w zamiedznëm hańdlu<ref>Grala, D. T.: Reformy gospodarcze w PRL (1982–1989). Warszawa 2005.</ref><ref>[http://www.faz.net/aktuell/wirtschaft/wirtschaftswissen/wirtschaftsgeschichte-der-weg-der-ddr-in-den-untergang-11043750.html Wirtschaftsgeschichte: er Weg der DDR in den Untergang]</ref>. Nisczi niw żëcégò doprowadził do oprzéczków ë sztrajków (1953 &ndash; MRD; [[1970]] &ndash; [[Gdyniô]], Gduńsk, Szczecëno) ë założeniégò w [[1980]] w Gduńsku [[Solidarnosc (warkòwô zrzesz)|Samòstójny Samòsprôwny Warkòwy Zrzeszë „Solidarnosc”]].
. . . . . . .,. .,.-~-.' -.,. . . ..'~`

. . . . . . /. ./. . . . .}. .` -..,/
Ùstrojowé zjinaczi w Pòlsczi ë sparłãczenié Miemiecczi w jeden krôj a za régã pòliticzné przëkrodzenié òbù państwów, wësłowioné m.in. pòspòlnym nôleżenim do [[Eùropejskô Ùnijô|Eùropejsczi Ùnijé]] ë òtemkniãcym grańców pòzwôlô na ekònomiczną ë kùlturową współprôcã. Równo Przédné Pòmrë jak i pòlskô Pòmòrskô mùszą równak schwôcëc sã z pòwôżnyma problemama różnëch nôtërów, jak [[migracëjô|wëjéżdżanié młodich]] abò [[bezrobòcé]].
. . . . . /. ,'___. . :/. . . . . .

. . . . /'`-.l. . . `'-..'... . .
== Ekònomijô ==
. . . ;. . . . . . . . . . . . .)-...l
[[Òbrôzk:Brosen_ContainerTerminaGdansk.jpg|thumb|250px|Kòntenerowi Terminal w Gduńskù]]
. . .l. . . . .' ...-'. . . ,'
Nôwôżniészima wietwiama gòspòdarzënkù w Pòmòrsce je mòrskô industrëjô (òkrãtownie ë pòrtë), turistika, rëbaczenié ë gbùrzëzna.
. . .',. . ,... . . . . . . . . .,'
. . . .' ,/. . . . `,. . . . . . . ,'____________
Mòrskô industrëjô skòncentrowónô je przede wszëtczim w nôwikszëch gardach: Gduńskù, Gdini ë Sztetënie. Òkrãtë bùdowóné w pòmòrsczich òkrãtowniach są technologiczno nôbarżi zaawansowónyma produktama [[Ekspòrt|ekspòrtowónyma]] z Pòlsczi Repùbliczi.
. . . . .. . . . . .. . . .,.- '______________| ')

. . . . . ',. . . . . ',-~'`. (.))
Turistika rozwijô sã przede wszëtczim nad sztrądã Bôłtu, ale wiele turistów przëcygają téż pòjezérza ë niechtërné gardë, np. Gduńsk. Do nôbarżi znónëch kùrortów ë wëpòczinkòwëch môlowòsców w Pòmòrsce słëchają: [[Chmielno]], [[Jastarniô]], [[Leba]], [[Mizëzdroje]], [[Sopòt]], [[Ùskô]].
. . . . . .l. . . . . ;. . . /__

. . . . . /. . . . . /__. . . . .)
==Przëpisë==
. . . . . '-.. . . . . . .)
{{przëpisë}}
. . . . . . . . . .,`. . .`'..

. . . . . . . . . .,. . . . . .~ .`- .
== Òbaczë téż: ==
. . . . . . . . . ,'. . . . . . . .o. .o__

. . . . . . . . _l. . . . . . . . . . . .
* [[Pòmòrsczé gardë]]
. . . . . . . _. '`~-.. . . . . . . . . .,'
* [[Pòmòrsczé wsë]]
. . . . . . .,. .,.-~-.' -.,. . . ..'~`
* [http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=23486&from=publication Kôrta z 1775 rokù]
. . . . . . /. ./. . . . .}. .` -..,/

. . . . . /. ,'___. . :/. . . . . .

. . . . /'`-.l. . . `'-..'... . .
[[Kategòrëjô:Pòmòrskô| ]]
. . . ;. . . . . . . . . . . . .)-...l
. . .l. . . . .' ...-'. . . ,'
. . .',. . ,... . . . . . . . . .,'
. . . .' ,/. . . . `,. . . . . . . ,'____________
. . . . .. . . . . .. . . .,.- '______________| ')
. . . . . ',. . . . . ',-~'`. (.))
. . . . . .l. . . . . ;. . . /__
. . . . . /. . . . . /__. . . . .)
. . . . . '-.. . . . . . .)

Wersëjô z 12:25, 4 lës 2024

. . . . . . . . . .,`. . .`'.. . . . . . . . . . .,. . . . . .~ .`- . . . . . . . . . . ,'. . . . . . . .o. .o__ . . . . . . . . _l. . . . . . . . . . . . . . . . . . . _. '`~-.. . . . . . . . . .,' . . . . . . .,. .,.-~-.' -.,. . . ..'~` . . . . . . /. ./. . . . .}. .` -..,/ . . . . . /. ,'___. . :/. . . . . . . . . . /'`-.l. . . `'-..'... . . . . . ;. . . . . . . . . . . . .)-...l . . .l. . . . .' ...-'. . . ,' . . .',. . ,... . . . . . . . . .,' . . . .' ,/. . . . `,. . . . . . . ,'____________ . . . . .. . . . . .. . . .,.- '______________| ') . . . . . ',. . . . . ',-~'`. (.)) . . . . . .l. . . . . ;. . . /__ . . . . . /. . . . . /__. . . . .) . . . . . '-.. . . . . . .) . . . . . . . . . .,`. . .`'.. . . . . . . . . . .,. . . . . .~ .`- . . . . . . . . . . ,'. . . . . . . .o. .o__ . . . . . . . . _l. . . . . . . . . . . . . . . . . . . _. '`~-.. . . . . . . . . .,' . . . . . . .,. .,.-~-.' -.,. . . ..'~` . . . . . . /. ./. . . . .}. .` -..,/ . . . . . /. ,'___. . :/. . . . . . . . . . /'`-.l. . . `'-..'... . . . . . ;. . . . . . . . . . . . .)-...l . . .l. . . . .' ...-'. . . ,' . . .',. . ,... . . . . . . . . .,' . . . .' ,/. . . . `,. . . . . . . ,'____________ . . . . .. . . . . .. . . .,.- '______________| ') . . . . . ',. . . . . ',-~'`. (.)) . . . . . .l. . . . . ;. . . /__ . . . . . /. . . . . /__. . . . .) . . . . . '-.. . . . . . .) . . . . . . . . . .,`. . .`'.. . . . . . . . . . .,. . . . . .~ .`- . . . . . . . . . . ,'. . . . . . . .o. .o__ . . . . . . . . _l. . . . . . . . . . . . . . . . . . . _. '`~-.. . . . . . . . . .,' . . . . . . .,. .,.-~-.' -.,. . . ..'~` . . . . . . /. ./. . . . .}. .` -..,/ . . . . . /. ,'___. . :/. . . . . . . . . . /'`-.l. . . `'-..'... . . . . . ;. . . . . . . . . . . . .)-...l . . .l. . . . .' ...-'. . . ,' . . .',. . ,... . . . . . . . . .,' . . . .' ,/. . . . `,. . . . . . . ,'____________ . . . . .. . . . . .. . . .,.- '______________| ') . . . . . ',. . . . . ',-~'`. (.)) . . . . . .l. . . . . ;. . . /__ . . . . . /. . . . . /__. . . . .) . . . . . '-.. . . . . . .) . . . . . . . . . .,`. . .`'.. . . . . . . . . . .,. . . . . .~ .`- . . . . . . . . . . ,'. . . . . . . .o. .o__ . . . . . . . . _l. . . . . . . . . . . . . . . . . . . _. '`~-.. . . . . . . . . .,' . . . . . . .,. .,.-~-.' -.,. . . ..'~` . . . . . . /. ./. . . . .}. .` -..,/ . . . . . /. ,'___. . :/. . . . . . . . . . /'`-.l. . . `'-..'... . . . . . ;. . . . . . . . . . . . .)-...l . . .l. . . . .' ...-'. . . ,' . . .',. . ,... . . . . . . . . .,' . . . .' ,/. . . . `,. . . . . . . ,'____________ . . . . .. . . . . .. . . .,.- '______________| ') . . . . . ',. . . . . ',-~'`. (.)) . . . . . .l. . . . . ;. . . /__ . . . . . /. . . . . /__. . . . .) . . . . . '-.. . . . . . .) . . . . . . . . . .,`. . .`'.. . . . . . . . . . .,. . . . . .~ .`- . . . . . . . . . . ,'. . . . . . . .o. .o__ . . . . . . . . _l. . . . . . . . . . . . . . . . . . . _. '`~-.. . . . . . . . . .,' . . . . . . .,. .,.-~-.' -.,. . . ..'~` . . . . . . /. ./. . . . .}. .` -..,/ . . . . . /. ,'___. . :/. . . . . . . . . . /'`-.l. . . `'-..'... . . . . . ;. . . . . . . . . . . . .)-...l . . .l. . . . .' ...-'. . . ,' . . .',. . ,... . . . . . . . . .,' . . . .' ,/. . . . `,. . . . . . . ,'____________ . . . . .. . . . . .. . . .,.- '______________| ') . . . . . ',. . . . . ',-~'`. (.)) . . . . . .l. . . . . ;. . . /__ . . . . . /. . . . . /__. . . . .) . . . . . '-.. . . . . . .)

Z "https://csb.wikipedia.org/w/index.php?title=Pòmòrskô&oldid=189856"