Zdrojowi tekst starnë Azëjô

[[Òbrôzk:Asia (orthographic projection).svg|thumb|300px|right|Azëjô]] 
'''Azëjô''' – dzél swiata, razã z [[Eùropa|Eùropą]] robi [[Eùrazëjô|Eùrazëjã]], nôwikszi kòntinent na [[Zemia|Zemi]]. Rozcygô sã òd [[Eùropa|Eùropë]] na zôpadze do [[Spòkójny Òcean|Spòkójnégò Òceanu]] na pòrénkù. Òd pôłniowégò zôpadu graniczë z [[Afrika|Afriką]], òd pôłniô z [[Aùstralëjô (kòntinent)|Aùstralëjô]] ë [[Jindijsczi Òcean|Jindijsczim Òceanem]].

W Azëji mieszkô 2/3 wszëtczich lëdzy zemi.

== Wiôldżé òbéńdë Azëji ==

* [[Zôpadnô Azëjô]]
** [[Blisczi Pòrénk]]
** [[Kaukaz]] 
** [[Strzédny Pòrénk]]
* [[Strzédnô Azëjô]]
* [[Pôłnowô Azëjô]] ([[subkòntinent jindijsczi]])
* [[Pôłniowò-Pòrénkòwô Azëjô]]
* [[Pòrénszô Azëjô]] ([[Pòrénszô Azëjô|Daleczi Pòrénk]])
* [[Sybiriô]] ([[Sybiriô|Nordowô Azëjô]])
* [[Azëjatëcczé Tigrë]]

Na pòczątkù [[2006]] rokù w Azëji bëłë państwa:
* [[Afganistón]]
* [[Saudëjskô Arabijô]]
* [[Armenijô]]
* [[Aùstralëjô]] ([[Òstrów Gòdów]] ë [[Kòkòsowe Òstrowë]])
* [[Azerbejdżan]]
* [[Bahrajn]]
* [[Bangladesz]]
* [[Bhutan]]
* [[Myanmar|Myanmar (dôwni Birma)]]
* [[Brunei|Brunejô]]<ref>Biuletin Radzëzne Kaszëbsczégò Jãzëka 2007, Ùchwôlënk Nr 6/RKJ/07 z dnia 8-12-2007 r.
w sprawie niechtërnëch geògrafnëch pòzwów, s. 42</ref>
* [[Chińskô Lëdowô Repùblika|Chinë]]
* [[Cyper]]
* [[Nordowi Cyper]]
* [[Egipt]] ([[Pòłòstrów Synaj]])
* [[Filipinë]]
* [[Greckô]] (małô òbéńda na òstowach [[Sporadë]], [[Chijos]] ë [[Lesbos]] je w Azëji na azëjaticczim kòntinentalnim szelfie kòl strądu [[Tëreckô|Tërecji]]
* [[Grëzóńskô]]
* [[Indie]]
* [[Jindonezjô]]
* [[Irak]]
* [[Iran]]
* [[Izrael]]
* [[Japòńskô]]
* [[Jemen]]
* [[Jordaniô]]
* [[Kambòdżô]]
* [[Katar]]
* [[Kazachstan]]
* [[Kirgistan]]
* [[Repùblika Kòreji|Półniowò Kòreja]]
* [[Kòrejańskô Lëdowò-Demokratnô Repùblika|Nordowô Kòreja]]
* [[Kùwejt]]
* [[Laòs]]
* [[Liban]]
* [[Malediwë]]
* [[Malezjô]]
* [[Mòngolskô]]
* [[Nepal]]
* [[Òman]]
* [[Pakistan]]
* [[Ruskô]]
* [[Singapùr]]
* [[Sri Lanka]]
* [[Syrëjô]]
* [[Tadżikistan]]
* [[Tajlandiô]]
* [[Tajwan]]
* [[Pòrënkòwi Timor]]
* [[Tëreckô]]
* [[Turkmenistan]]
* [[Ùzbekistan]]
* [[Wietnam]]
* [[Zjednóné Arabsczie Emiratë]]

Nôwikszim państwã w Azëji je [[Ruskô]] (téż z eùropejsczim dzélã), a nôlëdniszim azjacczim [[Chinë]].

== Nôtërne leżnoscë ==

=== Wëzdrzatk plónu ===
[[Òbrôzk:Asia_satellite_orthographic.jpg|thumb|250px|right|Azëjô - satelitarni odjimk]] 
Azëjô je - pò Eùropie - nôbarżi rozkawałkòwónim dzélã swiata. Strzédna dôlëzna òd [[mòrze|mòrza]] je 756&nbsp;km a nôwëżi kòl 2360&nbsp;km. Ne wôrtoscë są nôwiksze westrzód wszestczich dzélów swiata, a to dlôte, że Azëjô je baro równoleżnikòwò ë pôłnikòwò rozcygniona. Dôlëzna strądu Azëji razã je 70,6 tës. km ë je miészô blós òd nej w [[Nordowô Amerikô|Nordowi Americe]]. [[Pòłòstrów|Pòłòstrowë]] są na wnetka 1/5 (19,5%) wiéchrzëznie Azëji. Nôwiksze to: [[Arabsczi Półòstrów]] (27&nbsp;330 tës. km²), [[Jindochińsczi Pòłòstrów]] (2174 tës. km²), [[Jindijsczi Półòstrów]] (2088 tës. km²), [[Miészô Azëjô]] (501 tës. km²), [[Półòstrów Tajmyr]] (400 tës. km²), [[Kamczatka]] (370 tës. km²) ë [[Kòrejansczi Półòstrów]] (220 tës. km²).

[[Òstrów|Òstrowë]] są na dosc môłim môlu Azëji, bo na blós 6,17% wiéchrzëznie. Ròwnak je westrzód nich nôwikszô na swiece [[Malajskô Òstrowina]], chtërna je na 1,7 mln km² (z [[Bòrneò]] 735,9 tës. km², [[Sumatra|Sumatrą]] 433,8 tës. km², [[Celebes]]em 189 tës. km² ë [[Jawa|Jawą]] 126,7 tës. km²), òkòma te [[Filipinë]] (300 tës. km², z òstrowã [[Luzon]] 105,7 tës. km² ë [[Mindanaò]] 95,6 tës. km²), òstrowina [[Japòńsczie Òstrowë|Japòńsczich Òstrowów]] (369 tës. km², z [[Honshu]] 230,5 tës. km² ë [[Hokkaidō|Hokkaido]] 77,9 tës. km²), ë téż [[Sachalin]] (76,4 tës. km²), [[Cejlon]] (65,6 tës. km²), [[Tajwan (òstròw)|Tajwan]] (35,8 tës. km²), [[Hajnan]] (34,1 tës. km²), òstrowinë: [[Nordowô Zemia|Nordowi Zemi]] (37,9 tës. km²), [[Nowòsybirsczie Òstrowë|Nowòsybirsczich Òstrowów]] (38,5 tës. km²).

Midzë półòstrowama ë òstrowama Azëji je wiele mòcno wcãtich hôwingów ë przëstrądnich - òtemkłich, półzamkłich ë zamkłich - mòrsczich wlëgów. Nôwôżniészé z nich są na [[Atlantëcczi Òcean|Atlantëcczim Òceanie]]: [[Westrzódzemné Mòrze]], [[Czôrne Mòrze]], [[Karsczie Mòrze]], [[Mòrze Łaptiewów]], [[Pòrankòwòsybirsczie Mòrze]], [[Czukòcczie Mòrze]], [[Mòrze Beringa]], [[Òchòcczie Mòrze]], [[Japòńsczie Mòrze]], [[Żôłté Mòrze]], [[Pòrankòwòchińsczie Mòrze]], [[Pôłniowòchińsczie Mòrze]], [[Arabsczie Mòrze]], [[Czerwióne Mòrze]], [[Jindonezijsczie Westrzódzemne Mòrze]] (miôno dlô wszetczich mòrz wkòł Malajscziej Òstrowinë ë Filipinów) a téż Hôwindżi: [[Bengalskô Hôwinga|Benglaskô]] ë [[Perskô Hôwinga|Perskô]].

[[Òbrôzk:Himalaya annotated.jpg|300px|left|thumb|Satelitarni odjimk Himalajów z miônoma niechtërnych gòr]] 
Azëjô je - nie zdrzącë na [[Antarktida]] - dzélã swiata ò nôwiższi strzédny wëszawie, chtërna je 990 m [[n.r.m.]] Môlë niżi 300 m n.r.m. są na wiéchrzëwiznie blós 32,4%, môlë chtërne są wëszi 1000 m n.r.m. są na blós 30,4%. Nôwëszô wëszawa Azëji - [[Mount Everest]] (8848 m n.r.m.) je téż nôwëszim szczitã swiata. Nôgłãbszô òbniżëna [[Ùmarłe Mòrze|Ùmartégò Mòrza]] (405 m p.r.m.) téż je nóniższim môlã na kòpniach zemsczi kùgli. Azëjo pòdnôszë sã w wëstrzédnym dzélu ë pòstãpno òbniżô sã we wszëtczich czerënkach.

Niżne môlë są w norodowo-zôpadnim dzélu: [[Tùranskô Niżawa]], [[Zôpadnosybirskô Niżawa]] ë [[Norodowòsybirskô Niżawa]], na pòrénkù je [[Norodowòchińskô Niżawa]], na pôłnim [[Niżawa Gangesu]], [[Niżawa Jindusu|Jindusu]] ë [[Niżawa Mezopòtamiji|Mezopòtamiji]]. Wiôldżie wëszawne môlë: na nordze [[Westrzódsybirskô Wëszawa]], na zôpadze [[Kazascze Pògòrze]] ë na pôłnim [[Wëszawa Dekan]] na [[Arabsczi Półòstrów|Arabsczim Pòłòstrowie]]. Wëszawa Dekan pòstãpô w pòrénk ë zôpôd rańtowama gòrama (Pòrénkòwe ë Zôpôdne Ghatë). Rańtowé gòrë są téż na zôpadnëch ë pôłniowëch strądach Arabsczégò Półòstrowa.

Wësok pòłożoné wëszawë, òbeszłé gòrsczima pasmama, są całownim dzélã Zôpadny ë Centralny Azëji. Na zôpadze są to Wëszawë: Anatolijskô, Armeńskô ë Jirańskô. Westrzód wielnych régów gór nôleżi wëmienic górë: [[Pòntijsczie Górë|Pòntijsczie]], [[Taurus]], [[Kaukaz]], [[Elburs]], [[Kopet-dag]], [[Zagros]] ë [[Mekran]]. Dali w pòrénk wiżô gòrsczich pasm rosce. Je tuwò nôwiôldżi na swiece wãzeł górów - [[Pamir]], chtëren je zwóny Dakã Swiata. Tam zbiegiwóją sã jedurne na swiece régë gòr wëższé òd 7000 m n.r.m.: [[Tien-szan]], [[Hindukusz]], [[Karakòrum]], [[Himalaje]] téż Kùnlun ë [[Sino-Tybeteńsczie Gòrë]].

Pôłniowim przëdłëżeniã Sino-Tibetańsczich Górów są gòrsczié pasma Jindochinsczégò Półòstrowa ë Malajsczej Òstrowine. Midzë Himalajama a Kunlunem je nôwëższô na swiece [[Tybetańskô Wëszawa]], a midzë Kunlunem a Tien-szanem wëszawô [[Kaszgarskô Wlëga]]. Barżi na nordowi pòrénk je [[Mòngòlskô Wëszawa]], chtërna je òkrążona pasmama: Ałtaju, Sajanów, Jabònowich Gór ë Wiôldżigô Chiganu. Pòrénkòwy dzél Syberëji to môl wëszawnô-gòrsczi. Szeroczi plaskatowëszańc (m.jin. Wëszawë: Ałdańskô, Zejsko-Burejskô, Anadirskô) òddzélone są górama, m.jin.: Czersczégo, Wierchojansczima, Kołymsczima, Kòriacczima ë Sichòte Aliń, ë téż górama Kamczatczi. Gòrsczie môlë przëwôżeją na Kòrejańsczim Pòłòstrowie, w pôłniowich Chinach, na Japòńsczich òstrowach, Tajwanie ë Filipinach.

Na zacht òbéńdach (kòl 16,5 mln km²) Azeji są pùstinie, chtërne są w conach zwartnikòwej (Arabsczi Pòłòstrów, [[Hindustańskô Niżawa]]), pòdzwartnikòwej (pùstinie Jiranu) jakno téż w letnéj, kòntinentalnej ([[Turańskô Niżawa]], [[Kaszgarskô Wlëga]].

== Lëdztwò ==

W Azëji mieszkô kòle 3,5 mld lëdzy, co je kòl 60% lëdzy na swiece (felëje pòdôwkòw ò azjëtycczim dzélu Ruskô). Òbénda ta cechùje sã wysoczim strzédnim wskôzywôczã zwëczajnégò przërôstaniô lëdztwa (17%), przë czim nôwëższi je w Syrëji (37,1%), Irakù (36,8%) ë Jemenie (36,7%) a nôniższi w Japòńsczi (3,2%).

Strzédnô gãstwa zalëdzeniô je héwó 108 sztatùr/km². Rozkwatérowanié lëdzy je baro nierównomiarowé. Òbéńdë Hindujistańscziej Niżawë, Jawë ë Nordowochińsczi Niżawë są nôbarżi zalëdzone na swiece (wiãcy jakno 600 sztatùr/km²). Jinsze òbéńdë (jakno wësoczé górë, pùstinie Strzédny Azëji, dalekô Norda) są z wiksza niezalëdzone.

Nôwiksze gardë Azëji to [[Seùl]] (11,6 mln), [[Mùmbaj|Mùmbaj (Bombaj)]] (9,9 mln), [[Szanghaj]] (9,1 mln), [[Dżakarta]] (9,2 mln), [[Tokijo]] (8,0 mln), [[Delhi]] (7,2 mln), [[Karaczi]] (6,7 mln), [[Pekin]] (7,0 mln), [[Teheran]] (6,8 mln), [[Sztambùl]] (7,6 mln) ë [[Bangkòk]] (5,6 mln).

Nôwiksze karna gardów to: Seul (16,3 mln), [[Chongqing]] (15,0 mln), [[Òsaka]] (13,8 mln), Szanghaj (13 mln), Bombaj (12,6 mln), Tokio (11,8 mln), [[Kalkùta]] (11,0 mln) ë Pekin (10,5 mln).

W Azëji je 48 państwów (z Ruską a bez Egiptu ë Grecczi) ë 2 zanôléżne òbéńdë - [[Palestinskô Aùtonomijô|Plestinską Aùtonomiją]] ë [[Makaù]] (do [[gòdnik]]a [[1999]] rokù).

{{commons|Asia}}
{{Azëjô}}

== Przëpise ==

[[Kategòrëjô:Azëjô|*]]
[[Kategòrëjô:Geògrafijô]]